journal N2 2025 

DOI: 10.52340/ekonomisti.2025.02.01

ანოტაცია. ნაშრომში გამოკვლეულია ზოონოზურ დაავადებათა არსი მათ წარმოშობათა წყაროები და სახეები, ასევე ზოონოზების სოციალურ-ეკონომიკური შედეგები, როგორც ზოგადად, ისე ისტორიულ ჭრილში. აღნიშნულია, რომ  ნებისმიერი  ზოონოზები იწვევს გარკვეულ ნეგატიური ეკონომიკურ და სოციალურ შედეგს.  ზოონოზური დაავადების პირდაპირი ხარჯები დაკავშირებულია სიკვდილიანობასთან (სამუშაო ძალის შემცირება, ადამიანისეული კაპიტალის კლება); ფიზიკური კაპიტალის მოცდენასთან (მთიანი შიდა პროდუქტის დანაკარგი); სამეცნიერო-კვლევით სამუშაოთა დაფინანსების შემცირებასთან (ეკონომიკური განვითარების შეფერხება); ადამიანთა დაავადებასთან (დანახარჯები ჯანდაცვის სექტორში) და ცხოველთა ავადობასთან (შინაურ ცხოველთა მკურნალობა, ეკოლოგიური მდგომარეობის გაუარესება). დაავადების არაპირდაპირი ხარჯები დაკავშირებულია დაავადების პრევენციასთან და კონტროლის ღონისძიებებთან;  ბაზრის ზემოქმედებებთან, როგორიცაა ვაჭრობისა და მოგზაურობის რეგულაციები და შეზღუდვები; საქონლის ხორცის პროდუქტებზე შიდა მოთხოვნის შემცირება; საექსპორტო ბაზრების დაკარგვა და ხორცის ფასების დაცემა; ასევე იმასთან, რაც გამომდინარეობს მომხმარებელთა რეაქციიდან და მომხმარებელთა ნდობის ცვლილებებთან კვების ჯაჭვის მიმართ.  განსაკუთრებული ყურადღება გამახვილებულია ზოონოზურ პანდემიებზე როგორც მსოფლიოში, ისე საქართველოში.

საკვანძო სიტყვები: ზოონოზური დაავადებები, ზოონოზი, პანდემია, პანდემიური შოკი

შესავალი

ადამიანებს უხსოვარი დროიდან აქვთ ურთიერთობა ცხოველებთან,  იყენებდნენ იყენებენ თავიანთი მრავალი მოთხოვნილების დასაკმაყოფილებლად. მაგრამ, ცხოველებს შეიძლება ჰქონდეთ მავნე მიკრობები, რომლებიც შეიძლება გავრცელდეს ადამიანებზე და გამოიწვიოს დაავადებები. დაავადებებს, რომლებიც

არის  დაავადებები, რომლებიც ადამიანებზე ცხოველიდან გადადის ზოონოზურ დაავადებებს ან ზოონოზს უწოდებენ.

ტერმინი „ზოონოზი“ წარმოდგება ბერნული სიტყვიდან zoion (ცხოველი) და nosis (დაავადება) ანუ ნიშნავს ცხოველის დაავადებას. თუმცა, ზოგჯერ ცხოველი შეიძლება არ დაავადდეს, ადამიანს კი მისგან დაავადება მაინც  გადაედოს და ჯანმრთელობის პრობლემები შეუქმნას.

 პირველი მეცნიერი, რომელმაც ტერმინი „ზოონოზი“ შემოიტანა სამეცნიერო ბრუნვაში  იყო ექიმი რუდოლფ ლუდვიგ კარლ ვირხევი (нем. Rudolf Ludwig Karl Virchow)  გერმანელი პათოლოგი.

ზოონოზური დაავადებების გაჩენა აშკარად იწყება გარეული ცხოველების ხორცის მოხმარებით, რომელიც გამწვავდა ადამიანის ბუნებრივი ჰაბიტატების ხელყოფით, შემდეგ კი ნეოლითურ ეპოქაში ადამიანთა მომთაბარე ცხოვრებიდან ბინადრობაზე გადასვლით, რასაც მოჰყვა ცხოველების მოშინაურება და მათთან ახლო კონტაქტის დამყარება. ამაზე მეტყველებს  თურქეთში  ჩათალ-ჰოიუქის ყველაზე დიდი და საუკეთესოდ შემონახული     ნეოლითისა   და  ენეოლითის  ეპოქის დასახლების   მაცხოვრებელთა ცხოველმყოფელობის ნაშთებში აღმოჩენილი პარაზიტები [Чем болели ,,, 2019]. თანამედროვე პირობებში ზოონოზური დაავადებების ძირითადი წყაროა ანტისანიტარია ცხოველთა ბაზრობებზე და პრევენციის არასაკმარისი დონე.

ზოონოზური დაავადებების სოციალურ-ეკონომიკური შედეგები დამოკიდებულია დაავადების სახეობაზე მისი გავრცელების მასობრიობაზე. განსაკუთრებით მძიმე ნეგატიური შედეგები მოჰყვება ზოონოზურ ეპიდემიებსა და პანდემიებს. 

ზოონოზური დავადებების წყაროები და სახეები

ზოონოზის გავრცელების მრავალი გზა არსებობს, მაგალითად: მწერის ნაკბენი; დაავადებულ ცხოველთან შეხება; ნახევრად უმი ხორცის, არაპასტერიზებული რძის ან დაბინძურებული წყლის მოხმარება; ცხოველისგან ადამიანს შეიძლება გადაეცეს სხვადასხვა ტიპის პათოგენი: ბაქტერიები, პარაზიტები, სოკოები და ვირუსები. არსებობს უამრავი ზოონოზური დაავადება, მათ შორის, წარმოშობის წყაროების მიხედვით შეიძლება გამოიყოს: კატები (ტოქსოპლაზმოზი; პასტერელა; სირსველი); ღამურები (ებოლას ვირუსი; SARS (მწვავე რესპირატორული სინდრომი), MERS (ახლოაღმოსავლური რესპირატორული სინდრომი), ცოფი, Nipah virus, Hendra virus; ძაღლი (ცოფი, ნოროვირუსები, პასტერელა, სალმონელა, სირსველი, პარაზიტული ნემატოდა); ტკიპა (ლაიმის დაავადება, კლდოვანი მთების ცხელება, პოვასანის დაავადება); კოღო (მალარია, დენგე, დასავლეთ ნილოსის ვირუსი, ზიკას ვირუსი, ჩიკუნგუნიას ვირუსი); ფრინველი (ფრინველის გრიპი (H1N1, H5N1), სალმონელა, ორნითოზი); ძროხა (ნაწლავის ჩხირი, სირსველი, სალმონელოზი);
მღრღნელები (ჰანტავირუსული პულმონარული სინდრომი, ჭირი ვირთაგვას ნაკბენის ცხელება, სალმონელოზი) [კათბერტი ლ. 2020]

ადამიანების დაინფიცირება შეიძლება იყოს: საკვებისმიერი: რაიმე დაბინძურებულის ჭამა ან დალევა, როგორიცაა არაპასტერიზებული რძე, არასაკმარისად მოხარშული ხორცი ან კვერცხი, დაავადებული ცხოველის განავლით დაბინძურებული უმი ხილი და ბოსტნეული; ვექტორიანი: მწერის ნაკბენი, როგორიცაა ტკიპა, კოღო ან რწყილი; პირდაპირი კონტაქტით: ინფიცირებული ცხოველის ნერწყვთან, სისხლთან, შარდთან, ლორწოვანთან, განავალთან ან სხეულის სხვა სითხეებთან შეხვედრა. ეს შეიძლება მოხდეს ცხოველებთან შეხებისას; წყალგამტარი: ინფიცირებული ცხოველის განავლით დაბინძურებული წყლის დალევა ან შეხვედრა; არაპირდაპირი კონტაქტი: მოხვედრა ადგილები, სადაც ცხოველები ბინადრობენ და ტრიალებენ, შეხება საგნებზე ან ზედაპირებზე, რომლებიც დაბინძურებულია ცხოველების მიკრობებით [ზოონოზური 2012].

დედამიწაზე ძალიან ცოტა ადგილია, სადაც ადამიანებს დაავადებები ცხოველებისგან არ გადაედებათ. ზოონოზური დაავადებებიდან ყველაზე მნიშვნელოვანია ზოონოზური პანდემიები. კაცობრიობის ისტორიაში არსებობს არაერთი ზოონოზური პანდემია [The Human... 2020]:

გრიპის პანდემიები. გრიპის პანდემიები კაცობრიობისთვის ცნობილი და გლობალური მასშტაბის მოვლენები გახლავთ. 1918 წელს გავრცელებული "ესპანური გრიპის" პანდემია თავისი მასშტაბებით და გამანადგურებელი ძალით წარმოუდგენელი მოცულობის მოვლენა იყო. H1N1 ვირუსი გახლდათ. როგორც გენეტიკური ანალიზი ვარაუდობს, იგი ადამიანებზე ფრინველებიდან უნდა გავრცელებულიყო. თუმცა, მკვლევართა ნაწილი ეჭვობს, რომ მისი საწყისი ღორებსა და სხვა ძუძუმწოვრებში უნდა ვეძებოთ. გრიპის ვირუსები საზღვაოსნო ფრინველებიდან სხვა ცხოველებს ე.წ. "ანტიგენური შიფტინგით" გადაეცემა. აღნიშნულის გათვალისწინებით, შესაძლოა, H1N1 ძუძუმწოვრებში გაცილებით ადრე, 1882 წელს აღმოცენებულიყო და ადამიანთათვის მომაკვდინებელ ვირუსად 1913-1915 წლებში ტრანსფორმირებულიყო. H1N1-მა თავი 2009-2010 წლებში, "ღორის გრიპის" პანდემიით შეგვახსენა. ესპანურ გრიპთან შედარებით, ეს უკანასკნელი გაცილებით უფრო ნაკლებად მომაკვდინებელი გამოდგა.

აღწერილია „შავი ჭირის“ 3 დიდი პანდემია. პირველად იგი ხმელთაშუაზღვისპირეთსა და ახლო აღმოსავლეთში, 541-542 წლებში მძვინვარებდა. აღსანიშნავია, რომ გამომწვევ ბაქტერიას სახელია Yersinia .ბიზანტიის იმპერატორის, იუსიტინიანეს სახელიდან მომდინარეობს. შავი ჭირის მეორე პანდემია ისტორიაში "შავისიკვდილის" სახელით შევიდა. რიგით მესამე პანდემია 1800-იანი წლების მიწურულს, ჩინეთში დაიწყო და ვირთხების წყალობით გლობალურად გავრცელდა. მას შემდეგ შავი ჭირის ერთეული შემთხვევები დღემდე ფიქსირდება, მაგრამ მას პანდემიის მასშტაბებისთვის აღარ მიუღწევია. შავი ჭირის გამომწვევ ბაქტერიას რწყილები ავრცელებენ. დაავადება, როგორც წესი, მღრღნელებს უტევს, თუმცა რწყილების პარაზიტიზმის გათვალისწინებით, იგი ადამიანებზეც ადვილად ვრცელდება. არსებობს მოსაზრება, რომ აზიაში კლიმატის ცვლილების გამო მექვიშიების პოპულაციის რადიკალურმა კლებამ რწყილები აიძულა, რომ საკვების მოსაპოვებლად სხვა სახეობას, კერძოდ კი ადამიანებს დასხმოდნენ თავს. სწორედ ეს უნდა ყოფილიყო შავი ჭირის მეორე პანდემიის, "შავი სიკვდილის", მიზეზიც. ბევრი მკვლევარი მიიჩნევს, რომ რწყილების მიერ ევროპაში დაავადების გავრცელების კლასიკური მოდელი რეალობას არ შეესაბამება. ბოლო პერიოდის თეორიული მოდელები მთავარ დამნაშავედ არა ვირთხებს, არამედ უშუალოდ ადამიანებსა და მათ მწირ ჰიგიენურ პირობებს მიიჩნევს.

ებოლა. ებოლას ერთ-ერთი ყველაზე მომაკვდინებელი ეპიდ-აფეთქება 2013-2016 წლების შუალედში, დასავლეთ აფრიკაში დაფიქსირდა. მაშინ ყველაზე მეტად გვინეის, ლიბერიისს და სიერა-ლეონეს მოსახლეობა დაზარალდა. ებოლას გავრცელება ინფიცირებული ადამიანის შინაგან სეკრეტთან ფიზიკური კონტაქტით ხდება. ეს იმას ნიშნავს, რომ დაავადება მისი მოხდიდან 1 წლის შემდეგაც კი შესაძლოა ერთი ადამიანიდან მეორეს სქესობრივი გზით გადაეცეს. მიჩნეულია, რომ ებოლას ვირუსი ადამინებში ხილის ღამურებიდან მოხვდა, თუმცა, მკვლევრებმა მისი ღამურებში აღმოჩენა ამ დრომდე ვერ მოახერხეს. სხვა ჰიპოთეზის თანახმად, ებოლა თავდაპირველად გორილებისა და დუკერების პოპულაციაში გავრცელდა, რადგანაც ეს უკანასკნელნი ღამურების მიერ ჩამოყრილ ხილს მიირთმევენ. ჯანმრთელობის მსოფლიო ორგანიზაცია (WHO) აღნიშნავს, რომ ვირუსით ინფიცირების მიზეზი დაავადებულ სისხლთან, შინაგან ორგანოებთან ან სეკრეტთან კონტაქტია. ებოლა შიმპანზეებში, მაიმუნებსა და მაჩვზღარბებში ვრცელდება, რაც მათ სიკვდილს იწვევს. ვირუსი ცხოველების ორგანიზმში აღწევს, ადაპტირდება და შემდეგ ადამიანს გადაეცემა, რის შემდგომაც იგი უკვე ადამიანთა პოპულაციაში ვრცელდება.

აივ და შიდსის პანდემია. თანამედროვეობის ყველაზე მომაკვდინებელი პანდემიის როლი აივ-ინფექციით გამოწვეულმა შეძენილი იმუნოდეფიციტის სინდრომმა (შიდს) მოირგო. მიჩნეულია, რომ შიდსის გამომწვევი ორივე ვირუსი, HIV-1 და HIV-2, ადამიანებს მეოცე საუკუნის მეორე ნახევარში მაღალი განვითარების პრიმატებისა და მაიმუნებისგან გადმოედოთ. დაავადება განსაკუთრებით 1970-იან წლებში, სისხლის ტრანსფუზიისა და შინაგანი სეკრეტის (დაუცველი სქესობრივი კონტაქტი) გზით გავრცელდა. შიდსის პირველი კლინიკური შემთხვევა 1981 წელს, აშშ-ში დაფიქსირდა, თუმცა რეტროსპექტული კვლევით დადგინდა, რომ მისი შემთხვევები ათი წლით ადრეც იყო აღწერილი. აშშ მთავრობა აივ-ინფექციას დიდი ხნის განმავლობაში ჯეროვან ყურადღებას არ უთმობდა და მას პანდემიის სტატუსი საკმაოდ გვიან მიენიჭა. აივ-ინფექცია და შიდსი განსაკუთრებით სოციუმის მიერ მარგინალიზიბულ ჯგუფებს, ემიგრანტებს, ნარკომომხმარებლებს და ქვიარ-თემს უტევდა.  მათგან უმეტესობა სუბსაჰარული აფრიკის მცხოვრებია. მიუხედავად მიმდინარე კვლევისა, აივ-ის საწინააღმდეგო მკურნალობა ან ვაქცინა არ არსებობს. თუმცა, აქტივისტებისა და მეცნიერების დაუღალავი შრომის შედეგად, პრევენციის შესახებ ინფორმირებულობა საკმაოდ მაღალია და შესაბამისი ეფექტიანი თერაპიებიც ხელმისაწვდომია. აივ-ინფიცირებულ ადამიანთა სიცოცხლის ხანგრძლივობა ვირუსის არმქონე ადამიანების მსგავსია. შესაბამისი ეფექტიანი თერაპიის ფონზე ვირუსის რაოდენობა იმდენად მცირდება, რომ იგი ადამიანიდან ადამიანს აღარ გადაეცემა.

კორონავირუსის პანდემია. იგი 2019 წლის დეკემბერს ჩინეთის ქალაქ უხანში დაიწყო, რომელიც საკმაოდ სწრაფად გავრცელდა მთელ მსოფლიოში და მალე პანდემიად გამოცხადდა. შესაბამისი ვაქცინისა და წამლის არარსებობის გამო ქვეყნის მთავრობები იძულებულნი გახდნენ ჯანდაცვის მუშაკების რჩევით, წინა პანდემიებისაგან განსხვავებით, შემოეღოთ მკაცრი შეზღუდვები ადამიანთა სიცოცხლისა და ჯანმრთელობის გადასარჩენად. ამ სიტუაციის დიდი ხნით გაგრძელება როგორც ეროვნულ, ისე გლობალურ ეკონომიკას კოლაფსამდე მიიყვანდა. ამიტომ, მთავრობებმა განახორციელეს ანტიკრიზისული პროგრამები და ეპიდემიოლოგებთან ერთად შეიმუშავეს ვირუსთან თანაარსებობის  პირობები, თუმცა მსოფლიო ეკონომიკურ კრიზისს ვერ გადაურჩა, რასაც შეიძლებაეკონომიკის პანდემიური შოკი ვუწოდოთ [აბესაძე რ. 2020].

დაიწყო ვირუსის გავრცელებასთან ბრძოლის ეტაპი .

საქართველოში ყველაზე გავრცელებული ზოონოზური დაავადებებია:  ბრუცელოზი, რომელიც სასოფლო-სამეურნეო ცხოველებს შორის, უფრო მეტად მსხვილფეხა და წვრილრქიან პირუტყვშია გავრცელებული, ხოლო ღორსა და ძაღლში გვხვდება ერთეული

შემთხვევები; ჯილეხი. იგი ყველა შინაური და გარეული ცხოველის, აგრეთვე ადამიანის განსაკუთრებით საშიში ინფექციაა. ცხოველი ძირითადად ავადდება საძოვარზე ყოფნისას, რადგან მიკრობი ნიადაგში ცოცხლობს მრავალი წლის განმავლობაში და სიცოცხლისუნარიანობას ინარჩუნებს დაახლოებით 120 წელს. ადამიანი ჯილეხით შეიძლება დაავადდეს ავადმყოფი ცხოველის მოვლის დროს, ასევე დაავადებული ცხოველის დაკვლისას. ყოფილა შემთხვევები, როცა ადამიანები მიწის სამუშაოების ჩატარებისას დაავადებულა; ცოფი  ერთ-ერთი ფართოდ გავრცელებული დაავადებაა საქართველოში. ამ დაავადების ძირითადი გამავრცელებლები არიან მაწანწალა ძაღლები (დაკბენის ან დადორბლვის დროს), რომელნიც საფრთხეს უქმნიან როგორც სხვა ძაღლებს, ისე ადამიანებს; თურქული შინაური და გარეული წყვილჩლიქიანი ცხოველების ინფექციური, მაღალკონტაგიოზური (ძალიან გადამდები), მწვავედ მიმდინარე, სწრაფად გავრცელებადი ვირუსული დაავადებაა; ტუბერკულოზი ინფექციური, უმეტეს შემთხვევებში, ქრონიკულად მიმდინარე დაავადებაა.ტუბერკულოზით ავადდება 55 სახეობის შინაური და გარეული ცხოველი, ასევე ფრინველის 25 სახეობა. სასოფლო-სამეურნეო ცხოველებიდან ტუბერკულოზით ყველაზე ხშირად ავადდება მსხვილფეხა საქონელი. ცხოველიდან და ფრინველიდან დაავადება შეიძლება გადაედოს ადამიანს. ასევე, ტუბერკულოზიანი ადამიანისგან შეიძლება დაავადდეს ცხოველი [საქართველოში...2018].

ზოონოზური დაავადებების სოციალურ-ეკონომიკური შედეგები

ზოონოზური დაავადებები გამოწვეულია მავნე მიკრობებით, როგორიცაა ვირუსები, ბაქტერიები, პარაზიტები და სოკოები. ამ მიკრობებს შეუძლიათ გამოიწვიონ მრავალი სხვადასხვა ტიპის დაავადება ადამიანებში. ეს დაავადებები მერყეობს მცირე ხანმოკლე დაავადებიდან სიცოცხლისთვის საშიშ მდგომარეობებამდე.  მოკლედ  ზოონოზური დაავადებების სოციალურ-ეკონომიკური შედეგები შეიძლება შემდეგნაირად ჩამოყალიბდეს: ზოგადად ზოონოზი მხოლოდ ნეგატიურ შედეგებს იწვევს: ეროვნული ადამიანისეული კაპიტალის შემცირება; მთლიანი შგა პროდუქციის დანაკარგები, რასაც მოჰყვება ინოვაციური პროექტების შემცირება და, მაშასადამე ქვეყნის ეკონომიკური განვითარების დაბრკოლება; ადამიანთა მკურნალობაზე გაწეული დანახარჯების ზრდა; ცხოველებით საერთაშორისო ვაჭრობის შეზღუდვა და შემცირება. დაზარალებულ რაიონებში მოგზაურობისა და ტურიზმის შემცირება; ადამიანთა კეთილდღეობისა და კომფორტის გაუარესება [Sara Babo ... 2014]

ყველაზე დიდი ეკონომიკური და სოციალური დანაკარგები ზოონოზურ პანდემიებს  მოჰყვება, მაგრამ ზოგადად იგი ყოველდვარი ზოონოზური დაავადებებს დროს გვაქვს. ზოონოზური დაავადების პირდაპირი ხარჯები დაკავშირებულია სიკვდილიანობასთან (სამუშაო ძალის შემცირება, ადამიანისეული კაპიტალის კლება); ფიზიკური კაპიტალის მოცდენასთან (მთიანი შიდა პროდუქტის დანაკარგი); სამეცნიერო-კვლევით სამუშაოთა დაფინანსების შემცირებასთან (ეკონომიკური განვითარების შეფერხება); ადამიანთა დაავადებასთან (დანახარჯები ჯანდაცვის სექტორში) და ცხოველთა ავადობასთან (შინაურ ცხოველთა მკურნალობა, ეკოლოგიური მდგომარეობის გაუარესება).

დაავადების არაპირდაპირი ხარჯები დაკავშირებულია დაავადების პრევენციასთან და კონტროლის ღონისძიებებთან;  ბაზრის ზემოქმედებებთან, როგორიცაა ვაჭრობისა და მოგზაურობის რეგულაციები და შეზღუდვები; საქონლის ხორცის პროდუქტებზე შიდა მოთხოვნის შემცირება; საექსპორტო ბაზრების დაკარგვა და ხორცის ფასების დაცემა; ასევე იმასთან, რაც გამომდინარეობს მომხმარებელთა რეაქციიდან და მომხმარებელთა ნდობის ცვლილებებთან კვების ჯაჭვის მიმართ.  

როგორც უკვე აღინიშნა ყველაზე დიდი ნეგატიური სოციალურ-ეკონომიკურიშედეგები მოსდევდა ზოონოზურ პანდემიებს. მაგალითად: პირველი დარეგისტრირებული პანდემია, „შავი ჭირის“  პირველი პანდემია, გრძელდებოდა 60 წლის განმავლობაში. 554 წელს კონსტანტინოპოლში ყოველდღე დაავადებისაგან იღუპებოდა 5 000, ზოგჯერ 10 000 ადამიანი. სულ დაიღუპა 100 მილიონი ადამიანი. ბიზანტიამ დაკარგა მოასახლეობის  ნახევარი. ეკონომიკა ჩაკვდა, თითქმის შეწყდა ვაჭრობა, ხელოსნებმა მიატოვეს სამუშაო ადგილები; “შავი ჭირის” მეორე პანდემია („შავი სიკვდილი“) მძვინვარებდა  დროგამოშვებით 5 საუკუნის განმავლობაში. შედეგად ადამიანთა მსხვერპლმა შეადგინა 34 მილიონი. „შავი ჭირის“ მესამე პანდემიამ იფეთქა 1855 წელს და სწრაფად გავრცელდა ყველა კონტინენტზე სავაჭრო გემების მეშვეობით და გამოიწვიაა დიდი მსხვერპლი და ეკონომიკური დაქვეითება; ესპანური გრიპი 1918-1920 წლებში 500 მილიონი ადამიანი დაავადდა (ეს იმ დროისთვის მსოფლიოს მცხოვრებთა 28%-ს შეადგენდა), ხოლო სიკვდილიანობამ 100 მილიონს მიაღწია. "ესპანური გრიპი" იმდენად მომაკვდინებელი გახლდათ, რომ 1918 წლის ბოლოს აშშ-ში სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა 12 წლით შემცირდა; „ღორის გრიპმა”პანდემიამ 150-575 ათასი სიცოცხლე შეეწირა; მსოფლიოში აფიქსირებულია ასევე “ქოლერის” შვიდი პანდემია თავისი მძიმე შედეგებით;  “ტიფის” პანდემიები 430–427 წლებში, პელოპონესის ომებისა და მეორე მსოფლიო ომის დროს. რომელთაც   ადამიანთა დიდი მსხვერპლი მოჰყვა; 1957-1958 წლებში  2 მილიონი ადამიანი დაიღუპა „აზიურიგრიპის“  ეპიდემიის გამო.   1968—1969 წლებში გავრცელდაეგრეთ წოდებული „ჰონკონგის გრიპი“, რომელიც შეიწირა თითქმის 1000 000 ადამიანის სიცოცხლე აღსანიშნავია ასევე “იმუნოდეფიციტის ვირუსისა” და მისი საბოლოო ფორმის, “შიდსის”, პანდემია (გრძელდება 1981 წლიდან დღემდე. დაავადდა 60 მილიონი ადამიანი, გარდაიცვალა 25 მილიონი); „ღორის გრიპის პანდემია“, რომელმაც მოიცვა მთელი მსოფლიო. დაავადდა 220 მილიონი ადამიანი, გარდაიცვალა –  2 000. 2002-2003 წლებში  დაფიქსირდა „ატიპური“, ხოლო 2013 წელს „ფრინველისგრიპის“ პანდემია.  პირველი პანდემიის დროს დაავადდა 8437 და გარდაიცვალა 813 ადამიანი, ხოლო მეორე პანდემიის დროს, შესაბამისად, 649 და 384 ადამიანი.

რასაკვირველია საქართველოც არ დარჩენილა უვნებელი ვირუსული ეპიდემიებისგან, მაგალითად: „შავ ჭირს“ საქართველოში „ჟამიანობა“უწოდეს. და უმარხავი მიცვალებულებით აივსო ქუჩები. გვამებთან მიკარებას ჯანმრთელი ადამიანები ვერ ბედავდნენ, ამიტომ ტოვებდნენ საცხოვრებელ ადგილებს და გარბოდნენ. წყალსაც ვერ ეკარებოდნენ, რადგან ისიც ინფიცირებული იყო; 1892 წელს, საქართველოში „ქოლერამ“ იჩინა თავი. ამ დაავადებამ ჩვენს ქვეყანაში მალევე გადაიარა, რადგანაც მოსახლეობას ქოლერის საწინააღმდეგო აცრა ჩაუტარდა; ყველაზე მძაფრად ეპიდემიების ხანა საქართველომ 1919-1920 წლებში გამოცადა, თბილისში „ტიფი“გავრცელდა, რომელიც 2 თვის განმავლობაში მძვინვარებდა. ტიფის ეპიდემიამ საქართველოში რამდენიმე ასეული ადამიანი იმსხვერპლა. 1920 წელს საქართველოს მოსახლეობას კვლავ „ქოლერა“ დაატყდა თავს. ქოლერის მწვავე ეპიდემია საქართველომ მხოლოდ მას შემდეგ გადაიტანა, რაც ქვეყანაში სანიტარული ზომები მიიღეს. საბოლოოდ, ეპიდემიის შეჩერება სამ­ხედ­რო-სა­მე­დი­ცი­ნო ლა­ბო­რა­ტო­რი­ის მი­ერ დამ­ზა­დე­ბუ­ლი ვაქ­ცი­ნე­ბის წყა­ლო­ბით მო­ხერ­ხ­და. წარსულში ეპიდემიის წინააღმდეგ ხელისუფლებაც იღებდა გარკვეულ ზომებს, მაგრამ ძირითადად მოსახლეობა თვითიზოლაციას იყენებდა (სოფლებში წასვლა, ტყეში გახიზვნა და სხვ).

 საქართველოში კორონავირუსის პირველი შემთხვევა დაფიქსირდა 2020 წლის 26 თებერვალს. როგორც ადამიანთა გადარჩენის, ასევე ჯანდაცვის სისტემის კოლაფსის თავიდან აცილების მიზნით საქართველოში განხირციელდა: სასწავლო დაწესებულებების დახურვა და დისტანციურ რეჟიმზე გადაყვანა; კულტურის დაწესებულებებში  შემოქმედებითი საქმიანობის შეჩერება, ყველა დაგეგმილი ღონისძიების გაუქმება; მასობრივი და საჯარო თავყრილობების აკრძალვა; ცალკეული ეკონომიკური საქმიანობების შეზღუდვა; ფიზიკური დისტანცირება და ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადება, მკაცრი კარანტინი და კომენდანტის საათი; სახმელეთო   სასაზღვრო-გამშვებ   პუნქტებსა   და   სამივე აეროპორტში საველე კარვების დამონტაჟება შემოსულ მგზავრთა სპეციალურ დაწესებულებაში გადაყვანამდე სამედიცინო შემოწმების მიზნით; ადამიანების სკრინინგისა და დაავადების  ადრეული გამოვლენის მიზნით,  საკარანტინო ზონების მომზადება ვირუსზე საეჭვო ან მაღალი რისკის მატარებელი პირების განსათავსებლად; მარაგების მართვასა და სურსათით უზრუნველყოფასთან დაკავშირებით შტაბის შექმნა, რომელიც ყოველდღიურ რეჟიმში უზრუნველყოფდა პირველადი მოხმარების პროდუქტების ფასებისა და მარაგების მონიტორინგს; მეზობელ ქვეყნებთან მიმოსვლის ეტაპობრივი შეჩერება; ინფიცირების პირველწყაროს მიკვლევა და, შესაბამისად, საჭირო პრევენციული ღონისძიებების გატარება იზოლირების, არსებული და პოტენციური კონტაქტების მაქსიმალურად მოძიებისა და მიდევნების მიზნით. შემდეგში წარმოიშვა ინფიცირებულთა უკონტროლო ზრდისა და ჯანდაცვის სისტემის კოლაფსის წინაშე დადგომი რისკი. ამიტომ, ერთდროულად საზოგადოებრივი ცხოვრების არაერთი სფეროს შეზღუდვის აუცილებლობის გამო, ქვეყანაში გამოცხადდა საგანგებო მდგომარეობა. დაიწყო შეზღუდვების გამკაცრება (განხორციელდა კარგად გათვლილი როგორც სამედიცინო, ისე არასამედიცინო ღონისძიებები, რომელსაც, მართალია მოჰყვა ეკონომიკური რეცესია, მაგრამ, ასევე მსოფლიოში ერთ-ერთი საუკეთესო ეპიდემოლოგიური შედეგი): სრულად შეჩერდა საერთაშორისო სამგზავრო მიმოსვლა; დაწესდა მკაცრი საკარანტინო შეზღუდვები: შეჩერდა ჯერ საქალაქთაშორისო, შემდეგ კი თვითმმართველი ქალაქებისა და მუნიციპალიტეტების   ტერიტორიებზე სამარშრუტო ტაქსებითა და ავტობუსებით მგზავრთა გადაყვანა; შეიქმნა კოვიდ კლინიკები და დაიწყო „ცხელების კლინიკების“ შექმნა: დაწესდა კომენდანტის საათი და აიკრძალა ქვეითად ან სატრანსპორტო საშუალებით გადაადგილება 21 საათიდან 06 საათამდე;   საჯარო სივრცეში ფიზიკურ პირთა თავშეყრის დასაშვები რაოდენობა შემცირდა 10-დან 3 პირამდე;   დაწესდა გადაადგილების ასაკობრივი შეზღუდვა, კერძოდ, 70 წლისა და მეტი ასაკის პირებს აეკრძალათ საცხოვრებელი ადგილის დატოვება (გამონაკლისების გარდა);  შეჩერდა   მუნიციპალიტეტის  ადმინისტრაციულ   საზღვრებში  მგზავრთა გადაყვანა M3 კატეგორიის ავტოსატრანსპორტო საშუალებებით და საზოგადოებრივი ტრანსპორტით, მათ შორის, მეტროპოლიტენით;    აიკრძალა მსუბუქი სატრანსპორტო საშუალებით 3-ზე მეტი პირის (მძღოლის ჩათვლით) გადაადგილება; ეტაპობრივად შეჩერდა სხვადასხვა ტიპის ეკონომიკური საქმიანობა; უარესდება ადამიანთა კეთილდღეობისა და კომფორტის დონე. ამასთან ერთად, აღსანიშნავია, რომ საგანგებო მდგომარეობის ფარგლებშიც კი შენარჩუნებული იქნა ქვეყნისათვის სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი ეკონომიკური საქმიანობა. შეუფერხებლად მუშაობდა 63 ათასზე მეტი ეკონომიკური სუბიექტი. ხორციელდებოდა  სასოფლო-სამეურნეო   სამუშაოები, მათ შორის, მკაცრ საკარანტინო რეჟიმში მოქცეულ მუნიციპალიტეტებშიც; სარეალიზაციოდ აგრარული პროდუქციის გამოტანა; სატვირთო გადაზიდვები (სატრანზიტოს ჩათვლით); საკვები პროდუქტების, მედიკამენტების, დენის, ბუნებრივი აირის, წყალის, კომუნიკაციების, საწვავი და სხვა უმნიშვნელოვანესი საქონლისა და მომსახურების წარმოება-რეალიზაცია; კრიტიკული   ინფრასტრუქტურისა და სისტემური საწარმოების მუშაობა. სახელმწოფო შესაძლებლობის ფარგლებში ახორციელებდა და ღონისძიებებს აღნიშნული ნეგატიური პროცესების შესამსუბუქებლად შეზღუდვების პირობებშიც. უნდა ითქვას, რომ ეტაპობრივი შეზღუდვებით საქართველო მაირი და კორონავირუსის ინფექციის ქვეყანაში სწრაფი და მასობრივი შემოტანა და გავრცელება [აბესაძე რ₂. 2020].

შეზღუდვების მოხსნის შემდეგ  ქვეყანაში განხორციელდა ანტიკრიზისული ღონისძიებები, სოციალურ-ეკონომიკური პრობლემების შესამსუბუქებლად და საქართველოში ეკონომიკამ სწრაფად დაიწყო აღდგენა და  ზრდა.  უკვე 2021 წელს ეკონომიკური ზრდის ტემპმა   10% შეადგინა

ყველა დიდი ზოონოზური პანდემიის დროს კოლოსალური იყო როგორც ადამანთა მსხვერპლის ოდენობა, ისე ეკონომიკური ზარალი, რაც, როგორც ჩანს, გამოწვეული იყო შრომითი რესურსების შემცირებით, რის გამოც ნადგურდებოდა ან გამოუყენებელი რჩებოდა (სამუშაო ადგილების მიტოვების გამო) დიდი რაოდენობის ფიზიკური კაპიტალი, ამის გამო კი ახალი ინვესტიციებიც აღარ ხორციელდებოდა. გარდა ეკონომიკისა, მათ დიდი დაღი დაასვეს ასევე ადამიანთა ფსიქიკას, კულტურასა და მოსახლეობის გენეტიკურ შემადგენლობასაც კი. წარსულში ეპიდემიის წინააღმდეგ ხელისუფლებაც იღებდა გარკვეულ ზომებს, მაგრამ ძირითადად მოსახლეობა თვითიზოლაციას იყენებდა (სოფლებში წასვლა, ტყეში გახიზვნა და სხვ).

ლიტერატურა

1. აბესაძე რ. გლობალიზაცია და პანდემიის ეკონომიკური პრობლემები;
2. აბესაძე რ₂. 2020_.  პანდემიის ეკონომიკური, სოციალური და ჰუმანიტარული ასპექტები მსოფლიოსა და საქართველოში. “ეკონომისტი”,პრობლემები.აკადემიკოს პაატა გუგუშვილის დაბადებიდან 115-ე წლისთავისადმი მიძღვნილი საერთაშორისო სამეცნიერო კონფერენციის მასალების კრებული –  „თანამედროვე ეკონომიკა, ეკონომიკური მეცნიერება და ეკონომიკის პანდემიური პრობლემები: გამოწვევები, გადაჭრის გზები“ (17-18 ოქტომბერი, 2020)
3. Чем болели доисторические люди? 2019 https://rossaprimavera.ru/news/8ae728dd
4. ზოონოზური დაავადებები: მიზეზები, პრევენცია და სხვა. 2012. https://www.apollohospitals.com/ka/diseases-and-conditions/zoonotic-diseases-causes-and-prevention
5. კათბერტი ლ. 2020. როგორ ვრცელდება დაავადება ცხოველიდან ადამიანზე?https://nationalgeographic.ge/ story/rogor-vrceldeba-daavadeba-ckhovelebidan-adamianebze/
6. საქართველოში გავრცელებული ძირითადი ზოონოზური დაავადებების მოკლე მიმოხილვა. 2018 http://veterinaria.ge/public/uploads/other/2018-11-05/546.pdf
7. The Human Diseases All Originated In Animals. “IFLSCIENCE”, 2020 https://www.iflscience.com/these-human-diseases-all-originated-in-animals-55654
8. Economic Aspects of Zoonoses: Impact of Zoonoses on the Food Industry. PMC, 2014 https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7120208/
9. Sara Babo Martins, Barbara Häsler, Jonathan Rushton. 2014. Economic Aspects of Zoonoses: Impact of Zoonoses on the Food Industry. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7120208/Impact of Zoonoses on the Food Industry