ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პაატა გუგუშვილის სახელობის ეკონომიკის ინსტიტუტის რეცენზირებადი, ბეჭდურ-ელექტრონული, საერთაშორისო სამეცნიერო-ანალიტიკური ჟურნალი
შეინარჩუნებს თუ არა აშშ დოლარი მსოფლიო ვალუტის სტატუსს?
10.36172/EKONOMISTI.2024.XX.04.CHIKOBAVA
რეზიუმე
1944 წელს ბრეტონ ვუდსში გამართულ საერთაშორისო კონფერენციაზე აშშ-ის დოლარმა ოფიციალურად მიიღო მსოფლიო ვალუტის სტატუსი. ამ სტატუსს იგი 80 წელია ინარჩუნებს. მრავალი წლის განმავლობაში მიმდინარეობს დისკუსია იმის შესახებ, თუ რამდენ ხანს დარჩება აშშ დოლარი მსოფლიო ვალუტად. შეფასებების დიაპაზონი ფართოა. ზოგი ამბობს, რომ ამერიკული დოლარი, როგორც მსოფლიო ვალუტა, დღეს ან ხვალ მოკვდება. სხვები ამბობენ, რომ ის კიდევ ოცი-ოცდაათი წლის განმავლობაში შენარჩუნდება. სხვები კი თვლიან, რომ ამის პროგნოზირება შეუძლებელია. თითქოს, ყველაფერი შემთხვევითობით განისაზღვრება. და ბოლოს, ზოგიერთი მიიჩნევს, რომ აშშ დოლარს საფრთხე საერთოდ არ ემუქრება. ამბობენ, რომ მას აქვს „დროებითი სირთულეები“, რაც ადრეც არსებობდა და რომელიც წარმატებით გადაილახა და მომავალშიც გადაილახება.
დღეს მსოფლიოში დრამატული მოვლენები ხდება. იამაიკის სავალუტო-საფინანსო სისტემა სერიოზულ კრიზისს განიცდის. არის ნიშნები იმისა, რომ აშშ დოლარი მიმზიდველობას კარგავს იმ ქვეყნებისთვისაც კი, რომლებიც ვაშინგტონის მოკავშირედ ითვლებიან. ასე რომ, თვით ამერიკის ტრადიციული მოკავშირეებიც კი აღარ ამჟღავნებენ იგივე პატივისცემას არც ვაშინგტონის და არც ამერიკული დოლარის მიმართ. დღეს თუ ხვალ მოსალოდნელია, რომ საუდის არაბეთმა დაიწყოს ნავთობის მიწოდება ჩინურ იუანში. ნავთობიუანი შესაძლოა გახდეს ნავთობდოლარის ნამდვილი კონკურენტი. იამაიკის სისტემის კონსტრუქციაში ძალიან სერიოზული და საშიში ბზარი მწიფდება. ჯერჯერობით არც საერთაშორისო სავალუტო ფონდს, არც ვაშინგტონს და არც სხვა ვინმეს დასავლეთში ოფიციალურად არ დაუყენებია საკითხი იმის შესახებ, თუ რამ შეიძლება ჩაანაცვლოს ამჟამინდელი დოლარზე დამყარებული სისტემა. ვფიქრობთ, მისი ჩანაცვლებისთვის მზადება უკვე მიმდინარეობს, ოღონდ კულისებს მიღმა, როგორც ეს იყო 1970-იანი წლების პირველ ნახევარში მოხდა, როდესაც მზადება მიმდინარეობდა ოქროს დოლარის სტანდარტის გაუქმებისა და ნავთობდოლარის შესაქმნელად.
საკვანძო სიტყვები: ბრეტონ-ვუდსის სისტემა, იამაიკის სისტემა, სარეზერვო ვალუტა, ნავთობდოლარი, ევროდოლარი, სესხის მიღების სპეციალური უფლება, გლას-სტიგალის აქტი, გრემ-ლიიჩ-ბლაილის აქტი.
****
კაცობრიობის ისტორიაში არსებობდა მრავალი ვალუტა, რომლებსაც ჰქონდათ მსოფლიო ვალუტის სტატუსი, გამოიყენებოდა როგორც უნივერსალური გადახდის საშუალება საერთაშორისო ვაჭრობაში და როგორც ტეზავრაციის (დაგროვების) საშუალება. ისტორიკოსებმა გამოთვალეს ასეთი მსოფლიო ვალუტების „სიცოცხლის ხანგრძლივობა“, ანუ, ვალუტების მიერ მსოფლიო ვალუტის სტატუსის შენარჩუნების ხანგრძლივობა.
აი, ერთ-ერთი პუბლიკაცია ამ თემაზე: World Reserve Currencies: What Happened During Previous Periods of Transition? (მსოფლიო სარეზერვო ვალუტები: რა ხდებოდა წინა გარდამავალ პერიოდებში?). იგი გვთავაზობს მსოფლიო ვალუტების მოკლე მიმოხილვას XV-XX საუკუნეების შუა პერიოდისათვის, თითოეული ვალუტის „სასიცოცხლო ციკლის“ შეფასებით. მოვიყვანოთ მონაცემები:
- პორტუგალიური რიალი (1450-1530 წლები) - დაახლოებით 80 წელი
- ესპანური ესკუდო (1530-1640 წლები) - დაახლოებით 80 წელი
- ჰოლანდიური გულდენი (1640-1720 წლები) - დაახლოებით 80 წელი
- ფრანგული ლუიდორი (1720-1815 წლები) - დაახლოებით 95 წელი
- ბრიტანული ფუნტი სტერლინგი (1815-1920 წლები) - დაახლოებით 105 წელი
- აშშ დოლარი - 1920 წლიდან. მსოფლიო ვალუტის სტატუსი ნარჩუნდება დღემდე. გამოდის, რომ უკვე 104 წელია, რაც ამერიკული დოლარი ამ სტატუსშია (Ferreira, 2014).
რა თქმა უნდა, შეფასებები მიახლობითია. ყოველთვის არ არის შესაძლებელი ზუსტად დაფიქსირდეს თარიღი, როდესაც ეროვნული ვალუტა ხდება მსოფლიო ვალუტა ისევე, როგორც ზოგჯერ შეუძლებელია ზუსტად იმ მომენტის იდენტიფიცირება, როდესაც ვალუტა კარგავს თავის გლობალურ სტატუსს.
გარდა ამისა, იყო წლები, როდესაც მსოფლიო ასპარეზზე ორი ვალუტა ეჯიბრებოდა ერთმანეთს მსოფლიო ვალუტის ტიტულის მოსაპოვებლად. ერთი იყო „ამომავალი“ ვალუტა, მეორე კი - „ჩამავალი“. მაგალითად, პირველ და მეორე მსოფლიო ომებს შორის პერიოდში ბრიტანული ფუნტი სტერლინგი ჯერ კიდევ ინარჩუნებდა მსოფლიო ვალუტის სტატუსს, აშშ დოლარი კი მას ეცილებოდა პირველობაში. ომთაშორის პერიოდში ბრიტანულ და ამერიკულ ვალუტებს შორის არსებობდა ერთგვარი „ორმაგი ძალაუფლება“.
მიუხედავად ზემოთქმულისა, ზემოაღნიშნული სურათი ნათლად გვიხატავს ისტორიულ ფაქტებს. ამ მონაცემებიდან გამომდინარე, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ მსოფლიო ვალუტის რანგში ფულადი ერთეულის სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა თითქმის ერთ საუკუნეს უტოლდება. ამერიკული დოლარი, თუ 1920 წლიდან დავიწყებთ ათვლას, უკვე 104 წელია, რაც ამ სტატუსის მატარებელია. ზოგიერთი ექსპერტი, რომელიც იცნობს ადრინდელი მსოფლიო ვალუტების „სასიცოცხლო ციკლებს“ და ე.წ. ისტორიულ მიდგომას იყენებს, მიიჩნევს, რომ აშშ დოლარის, როგორც მსოფლიო ვალუტის ასაკი გადაჭარბებულადაა შეფასებული. მათი აზრით, ათვლა არა 1920 წლიდან, არამედ 1944 წლიდან უნდა დავიწყოთ, როდესაც აშშ დოლარმა მსოფლიო ვალუტის ოფიციალური სტატუსი მოიპოვა. ამიტომ, ის ჯერ კიდევ „მხოლოდ“ 80 წლისაა (Катасонов, 2023).
ცივ ომში ამერიკის გამარჯვებამ და ეკონომიკური და ფინანსური გლობალიზაციის დაწყებამ აშშ დოლარს სიცოცხლე შთაბერა. დაიწყო დოლარის პოზიციის გამყარების ციკლი. გამყარება 2001 წლამდე გაგრძელდა, როდესაც მსოფლიო რეზერვებში დოლარის წილმა 71,51%-ს მიაღწია. შემდეგ დაიწყო ახალი კლება, რის შედეგადაც დოლარის წილი 2013 წელს 61,24%-მდე დაეცა.
2014-2016 წლებში იყო გარკვეული გამყარება, თუმცა 2016-2022 წლებში დაიწყო დოლარის პოზიციების შესუსტების ახალი ციკლი: 65,36%-დან 58,36%-მდე. საერთაშორისო რეზერვებში აშშ დოლარის წილის შემცირებამ შვიდი წლის განმავლობაში 7 პროცენტული პუნქტი შეადგინა. ამ წლებში განსაკუთრებით გააქტიურდა საუბრები „დოლარის კურსის ვარდნაზე“.
ამ საუბრებში მხოლოდ დოლარის „კვდომის“ პროგოზები არ ყოფილა გაჟღერებული. არსებობდა მოსაზრება იმის შესახებ, რომ აშშ დოლარი კიდევ ერთხელ შეძლებდა მისი დასუსტების დაძლევას. ამ შეხედულების მომხრეთა აზრით, უარესი პერიოდებიც ყოფილა. მაგალითად, 1990 წელი, როდესაც ეს მაჩვენებელი 47 პროცენტამდე დაეცა, მაგრამ შემდეგ ის ზრდით შეიცვალა. 2016-2022 წლები განიხილება, როგორც ვარდნის კიდევ ერთი ციკლი, რომელსაც აუცილებლად მოჰყვება ზრდის ციკლი.
წარმოვადგინოთ საერთაშორისო სავალუტო ფონდის მონაცემები 2023 წლისთვის. უახლესი მაჩვენებლები მითითებულია ამ წლის მე-3 კვარტლის ბოლოსთვის. აშშ დოლარის წილი საერთაშორისო რეზერვებში 59,17%-ია. იმავე თარიღისათვის მონაცემები სხვა სარეზერვო ვალუტების შესახებ ასე გამოიყურება (%): ევრო – 19,58; იაპონური იენი – 5,45; ბრიტანული ფუნტი სტერლინგი – 4,85; კანადური დოლარი – 2,50; ჩინური იუანი – 2,37; ავსტრალიური დოლარი – 2,02; შვეიცარიული ფრანკი – 0,18; სხვა ვალუტა – 3,89 (IMM, 2024).
საყურადღებოა 2023 წლის ბოლოს გამოქვეყნებული სტატია „Why’s the Dollar So Darn Strong?“ (რატომ არის დოლარი ასე ძლიერი?) (Rickards, 2023). ავტორია ჯეიმს ჯ. რიკარდსი, ჟურნალების Strategic Intelligence, Project Prophesy, Crash Speculator და Gold Speculator-ის რედაქტორი. ის არის ამერიკელი იურისტი, ეკონომისტი და საინვესტიციო ბანკირი, რომელსაც უოლ სტრიტზე კაპიტალის ბაზრებზე 40-წლიანი მუშაობის გამოცდილება აქვს.
რიკარდსი ცდილობს ახსნას დოლარის გამყარების პარადოქსი ამერიკის ეკონომიკაში მიმდინარე ნეგატიური პროცესების ფონზე. რიკარდსი გვახსენებს ყველაზე მნიშვნელოვან „ნეგატივებს“. შეერთებულ შტატებში, სახელმწიფო ვალის შეფარდება GDP-ისთან რეკორდულ ნიშნულზეა და 130%-ს უახლოვდება (30% გონივრულ დონედაა მიჩნეული, ხოლო 90%-ზე მეტი - ნებისმიერი ეკონომიკური ზრდისთვის დაბრკოლებად ითვლება). შეერთებული შტატები ყოველწლიურად ბიუჯეტის მრავალტრილიონიან დეფიციტს განიცდის. კონგრესი და თეთრი სახლი, როგორც ჩანს, იზიარებს თანამედროვე მონეტარულ თეორიას, რომელიც აცხადებს, რომ აშშ-ს შეუძლია შეუზღუდავი დეფიციტისა და დავალიანების დაგროვება ეკონომიკური ზიანის გარეშე, რადგანაც მას შეუძლია ფულის ბეჭდვა შეუზღუდავი რაოდენობით ვალებისა და ხარჯების დასაფინანსებლად. რიკარდსს მოჰყავს Bloomberg-ის უახლესი მონაცემები: ოქტომბრის ბოლოს აშშ-ის მთავრობის ვალზე პროგნოზირებული წლიური საპროცენტო გადასახდელი 1 ტრილიონ დოლარს გადააჭარბებს. ვალის მომსახურების ხარჯები გაორმაგდა ბოლო 19 თვის განმავლობაში, რადგან აშშ-ის ფედერალური სარეზერვო სისტემის საბაზისო განაკვეთები გაიზარდა (Rickards, 2023).
„როგორ შეიძლება აშშ-ის ვალუტა იყოს ასეთი ძლიერი ასეთ საშინელ სიტუაციაში?“ – კითხვას სვამს სტატიის ავტორი. მისი აზრით, ამ კითხვაზე ორი პასუხი არსებობს.
პირველი პასუხი შემდეგში გამოიხატება: „...დოლარს, რა თქმა უნდა, აქვს თავისი პრობლემები, მაგრამ სხვა ვალუტები კიდევ უფრო უარეს მდგომარეობაშია...“. არ გავიმეორებთ რიკარდსის შეფასებებს ისეთ ვალუტებზე, როგორიცაა ევრო, ბრიტანული ფუნტი სტერლინგი, იაპონური იენი და ჩინური იუანი. მხოლოდ იმას აღვნიშნავთ, რომ მისი აზრით, ისინი უფრო დიდი პრობლემებით არიან დამძიმებული, ვიდრე აშშ დოლარი. „ასე რომ, დიახ, დოლარს აქვს თავისი პრობლემები, მაგრამ, როგორც ინვესტორმა, ნაკლებად სავარაუდოა, რომ მის ნაცვლად თქვენ აირჩიოთ ფუნტი სტერლინგი, ევრო, იენი ან იუანი,“ - ასკვნის ავტორი (Rickards, 2023).
მეორე პასუხი შეიცავს ისეთ საკვანძო სიტყვას, როგორიცაა „ევროდოლარი“. რიკარდსი მას შემდეგნაირად განმარტავს: „ევროდოლარები დოლარში დენომინირებული დეპოზიტებია, რომლებიც ინახება მსხვილი ბანკების საგარეო ოფისებში და, შესაბამისად, სცილდება აშშ-ის ფედერალური სარეზერვო სისტემისა და საბანკო წესების იურისდიქციას“. ავტორი ხაზს უსვამს, რომ ფედერალურ სარეზერვო სისტემას ძალიან მცირე გავლენა აქვს დოლარის გლობალურ ბაზარზე და დოლარის გაცვლით კურსზე; რომ წმინდა „ამერიკული“ დოლარის მდგომარეობა დიდწილად დამოკიდებულია ევროდოლარის მდგომარეობაზე, ხოლო ამ უკანასკნელის მდგომარეობა დამოკიდებულია არა იმდენად ამერიკის ეკონომიკის მდგომარეობაზე, რამდენადაც იმ ქვეყნების ეკონომიკაზე, სადაც ევროდოლარი იბადება. ეს არის არა მხოლოდ ევროპის ქვეყნები, არამედ კანადა, ავსტრალია, იაპონია და ა.შ.. ერთი სიტყვით, არასწორია აშშ დოლარის პოზიციის შეფასების დაკავშირება მხოლოდ ამერიკის ეკონომიკის მდგომარეობასთან. თუმცა, ევროდოლარის ბაზრებსა და შეერთებულ შტატებს შორის კავშირი ნებისმიერ შემთხვევაში ნარჩუნდება. ასეთ ბაზრებს უკიდურესად სჭირდება ამერიკული სახაზინო ფასიანი ქაღალდები, როგორც სხვადასხვა ოპერაციების მხარდაჭერის ინსტრუმენტი.
რიკარდსი აღნიშნავს, რომ ევროდოლარის ბაზრები, განსაკუთრებით დასავლეთი ევროპის, კლებას განიცდის. ამ ბაზრებზე მომუშავე ბანკები უკეთესი გირაოთი უზრუნველყოფას ითხოვენ. ისინი არ მიიღებენ კორპორატიულ ვალს, იპოთეკას ან თუნდაც აშშ-ის საშუალოვადიან სახაზინო ობლიგაციებს. ერთადერთი მისაღები გირაო აშშ-ის მოკლევადიანი სახაზინო ვალდებულებებია და რომელიც რაც უფრო მოკლევადიანია, მით უფრო უკეთესია. ეს ნიშნავს 1-თვიან, 3-თვიან და 6-თვიან ობლიგაციებს. რა თქმა უნდა, ისინი დენომინირებულია დოლარებში. იმისათვის, რომ თამასუქები უზრუნველყოფილი იყოს გირაოს სახით, ბანკებს უწევთ დოლარების ყიდვა ამ თამასუქების საყიდლად. ამან დოლარზე უზარმაზარი მოთხოვნა შექმნა და ეს ნაწილობრივ ხსნის დოლარის სიძლიერეს“ (Rickards, 2023).
რიკარდსი ასკვნის: „დოლარის დეფიციტის ფუნდამენტური პრობლემა მალე არ გაქრება და გააგრძელებს დოლარის მხარდაჭერას“. ის აღიარებს, რომ დოლარის გამყარების მისი ვერსია მიეკუთვნება „ტექნიკური პრობლემების“ კატეგორიას, რომელიც ყოველთვის არ არის ნათელი საშუალო ადამიანისთვის.
შევეცდებით უფრო პოპულარულად ავხსნათ მითითებული ვერსია. მართლაც, ევროდოლარის გიგანტური ბაზრები, საკუთარი თავის მხარდასაჭერად, მოითხოვს დიდი რაოდენობით „ნარკოტიკებს“ მოკლევადიანი სახაზინო ფასიანი ქაღალდების სახით (და, შესაბამისად, დოლარის ემისიების ზრდას). მაგრამ ჩვენ ძალიან კარგად ვიცით, როგორ მთავრდება „ნარკოტიკებით“ გატაცება. ამრიგად, ამერიკელი ექსპერტის მიერ გამოთქმული ვერსია საერთაშორისო რეზერვებში დოლარის პოზიციის დროებითი გამყარების შესახებ, საბოლოოდ მიდის დასკვნამდე, რომ ეს დიდხანს ვერ გაგრძელდება. სხვათა შორის, სტატიის ბოლოს რიკარდსს მკითხველები ამ დასკვნამდე მიჰყავს და მათ თავაზობს, რომ აშშ დოლარში დანაზოგი ოქროთი შეცვალონ: „ინვესტორებმა ოქროზე დღევანდელი ფასები უნდა განიხილონ, როგორც საჩუქარი და, შესაძლოა, ამ ფასად ოქროს ყიდვის უკანასკნელი შანსი, სანამ ნამდვილი რბოლა არ დაწყებულა უსაფრთხო თავშესაფრისათვის. 2000 დოლარზე დაბალი ოქროს ფასი წარმოუდგენლად იაფია. მე დაჟინებით მოგიწოდებთ, ისარგებლოთ ამ შესაძლებლობით“ (Rickards, 2023).
დასასრულს, კვლავ დავუბრუნდეთ „ისტორიულ ვერსიას“, რომელიც ხსნის მსოფლიო ვალუტების სასიცოცხლო ციკლებს. ამ ვერსიის მრავალი მხარდამჭერი აღნიშნავს, რომ ერთი მსოფლიო ვალუტის ეპოქიდან მეორის ეპოქაზე გადასვლა ყოველთვის ომებით ხდებოდა. ომები იწყება მსოფლიო ვალუტის ემიტენტის როლის მთავარ პრეტენდენტებს შორის და გრძელდება მანამ, სანამ წინა ემიტენტი ამ ომში არ დამარცხდება (ან, ყოველ შემთხვევაში, არ მოხდება მისი ეკონომიკური და სამხედრო გამოფიტვა). ძირითადი სარეზერვო ვალუტების ემიტენტების მზაობის ნიშნები ასეთი ომისთვის დღეს აშკარაა.
იმის საილუსტრაციოდ, რომ აშშ დოლარს სერიოზული საფრთხე ემუქრება, საჭიროა ყურადღება მივაქციოდ იმ „ნაღმს“, რომელიც ამერიკის ეკონომიკის ქვეშ ჩაიდო. ამისთვის გარკვეული ისტორიული ექსკურსი დაგვჭირდება. ეს ამბავი დაახლოებით საუკუნეს ითვლის. გასული საუკუნის 20-იანი წლების ამერიკას ისტორიკოსები ხანდახან „ბობოქარ ოციანებს“ უწოდებენ. ეს იყო ახალი სამყაროს ცხოვრების ყველა ასპექტში დინამიური ცვლილებების დრო. ეკონომიკურ სფეროში ეს გამოიხატებოდა მრავალი ახალი ინდუსტრიის გაჩენაში (ავტომობილები, ელექტროინჟინერია, თვითმფრინავების წარმოება და ა.შ.), ტრანსპორტისა და კავშირგაბმულობის ახალი ტიპების სწრაფ განვითარებაში, ცათამბჯენების მშენებლობაში, მონოპოლიებისა და ბანკების სწრაფ ზრდაში, საფონდო ბირჟაზე შეუზღუდავ სპეკულაციებსა და ა.შ.
1929 წლის ოქტომბერში „ბობოქარი ოციანები“ მოულოდნელად დასრულდა ნიუ-იორკის საფონდო ბირჟაზე პანიკის შედეგად. საფონდო ბირჟის კრიზისი სწრაფად გავრცელდა ამერიკის ეკონომიკის ყველა სექტორსა და ინდუსტრიაზე. შეერთებული შტატები ეკონომიკურ კრიზისში ჩავარდა, რომელიც 1933 წელს დეპრესიის ფაზაში შევიდა. მაშინდელმა პრეზიდენტმა ჰერბერტ ჰუვერმა ვერ შეძლო კრიზისთან გამკლავება. პრეზიდენტმა ფრანკლინ დელანო რუზველტმა, რომელმაც 1933 წელს შეცვალა ჰუვერი, უფრო გადამჭრელი ნაბიჯები გადადგა. იმ ღონისძიებებს შორის, რომლებსაც აშშ-ის ხელისუფლებამ მიმართა კრიზისის წინააღმდეგ საბრძოლველად, განსაკუთრებული აღნიშვნის ღირსია გლას-სტიგალის აქტის მიღება 1933 წელს. კანონს ორი კონგრესმენის - კარტერ გლასისა და ჰენრი სტიგალის სახელი ეწოდა, რომლებიც მისი ინიციატორები იყვნენ. გლას-სტიგალის აქტი ითვალისწინებს შემდეგ კრიტიკულ ნაბიჯებს:
- საბანკო საკრედიტო ოპერაციების გამიჯვნას საინვესტიციო ოპერაციებისგან (იმის გამო, რომ ეს უკანასკნელი ბევრად უფრო სარისკოა); ბანკების დაყოფას კომერციულ (დეპოზიტების მიღებისა და დაკრედიტების უფლების მქონე) და საინვესტიციო ბანკებად (რომლებსაც მხოლოდ ფასიანი ქაღალდებით ოპერაციების განხორციელების უფლება აქვთ საფონდო ბაზრებზე);
- მოსახლეობის საბანკო დეპოზიტების დაზღვევის სპეციალური ორგანიზაციის - დეპოზიტების დაზღვევის ფედერალური კორპორაციის (FDIC) შექმნას;
- აშშ-ის ფედერალური სარეზერვო სისტემის საზედამხედველო, მარეგულირებელი და საკონტროლო ფუნქციების გაძლიერებას კომერციულ ბანკებთან მიმართებაში; საინვესტიციო ბანკების გაყვანას აშშ-ის ფედერალური სარეზერვო სისტემის კონტროლიდან და მათი რისკების არდაზღვევას სახელმწიფოსა და ფედერალური სარეზერვო სისტემის მიერ;
- ფედერალური სარეზერვო სისტემისათვის ბანკების შემნახველ დეპოზიტებზე ზღვრული საპროცენტო განაკვეთების დასარებულირებლად და ასევე, სიტუაციის გათვალისწინებით, ფედერალურ სარეზერვო სისტემაში შემავალი ბანკებისთვის სავალდებულო სარეზერვო ნორმების დასაწესებლად უფლებების მინიჭებას.
ამ ნაბიჯებიდან პირველი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო. იმის გამო, რომ კანონის ინიციატორებისა და მრავალი ამერიკელი ეკონომისტის აზრით, სწორედ კლასიკური სადეპოზიტო და საკრედიტო ინსტიტუტების (კომერციული ბანკების) ფინანსურ სპეკულანტებად გადაქცევა იყო 1929 წლის ოქტომბერში საფონდო ბირჟის კოლაფსის მთავარი მიზეზი. 1929-1933 წლებში დაახლოებით 4 ათასი ბანკი გაკოტრდა. მათი რიცხვი 1933 წლისთვის 1925 წელთან შედარებით განახევრდა. ბანკის კლიენტებმა (როგორც იურიდიულმა, ისე ფიზიკურმა პირებმა) დიდი თანხები დაკარგეს. შედეგად, ამერიკაში ახალი მილიონობით ღარიბი და გაღატაკებული მოქალაქე გაჩნდა და ათიათასობით კომპანია გაკოტრდა (Катасонов, 2024).
გლას-სტიგალის კანონის მიღებამ მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა აშშ-ის ფინანსური და საბანკო სისტემის სტაბილიზაციაში. XX საუკუნის ბოლომდე ამერიკა საბანკო კრიზისების გარეშე ცხოვრობდა (თუმცა ცალკეული ბანკების გაკოტრება რეგულარულად ხდებოდა). გლას-სტიგალის კანონი გადაულახავი ბარიერი გახდა ხარბი ბანკირებისთვის, რომლებსაც სურდათ თავიანთი სადეპოზიტო დაწესებულებების პრივილეგირებული სტატუსი გაეერთიანებინათ საფონდო ბირჟებზე სპეკულაციურ ოპერაციებთან. მათ ძალიან სურდათ ბირჟაზე აზარტული თამაშებისთვის მეანაბრეთა ფულის გამოყენება. ბანკირების პირველი მცდელობა, დაესუსტებინათ გლას-სტიგალის კანონი, ჯერ კიდევ 1956 წელს განხორციელდა საბანკო ჰოლდინგური კომპანიების შესახებ კანონის მიღებით. შემდეგ შემოთავაზებული იქნა ყველა შტატში საბანკო ჰოლდინგური კომპანიების შვილობილი კომპანიებისთვის საკრედიტო და საინვესტიციო საქმიანობის გაერთიანების აკრძალვის გაუქმება. თუმცა, მცდელობა ჩაიშალა. სადეპოზიტო-საკრედიტო დაწესებულებებს უწინდებურად ეკრძალებოდათ საინვესტიციო საქმიანობის განხორციელება, აგრეთვე ფინანსური მომსახურების სხვა სექტორების (სადაზღვევო, საინვესტიციო, აქტივების მართვის და ა.შ.) კომპანიების შთანთქმა, ასევე მათთან პარტნიორობის ორგანიზება.
1960-70-იანი წლების მიჯნაზე შესაძლებელი გახდა პირველი ნაბიჯის გადადგმა საფინანსო ბიზნესის ორ ძირითად ტიპს - სადეპოზიტო-საკრედიტოსა და საინვესტიციოს შორის კედლის დანგრევაში. კომერციულმა ბანკებმა უფლება მიიღეს შესულიყვნენ მუნიციპალური ობლიგაციების ბაზარზე, როგორც ანდერრაიტერებმა (საინვესტიციო ბროკერებმა). ამავდროულად, საინვესტიციო კომპანიებმა თავიანთი ლობისტების მეშვეობით მოიპოვეს უფლება გაეხსნათ კლიენტებისთვის მოთხოვნამდე ანგარიშები ფულის ბაზარზე (ფულის ბაზრის ანგარიშები), რომლებიც რეალურად მოკლევადიანი დეპოზიტების ანალოგებია. მაგრამ, ასეთ ანგარიშებზე არ ვრცელდებოდა დეპოზიტების დაზღვევის ფედერალური კორპორაციის (FDIC) საქმიანობა და არსებობდა მაღალი რისკის ანგარიშები (Катасонов, 2024).
1986 წლის ბოლოსა და 1987 წლის დასაწყისში მოხდა კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი მოვლენა: ფედერალურმა სარეზერვო სისტემამ ზოგიერთ განსაკუთრებით სანდო კომერციულ ბანკს საშუალება მისცა მიეღოთ მთლიანი შემოსავლის არაუმეტეს 5%-ისა ფასიანი ქაღალდებით ოპერაციებიდან (თუმცა, ჯერ არა კლიენტების სახსრების, არამედ საკუთარი კაპიტალის ხარჯზე). ცოტა მოგვიანებით, ყველაზე სანდო ბანკებისათვის ადრე დადგენილმა თამასამ 10%-მდე აიწია. ეს მოხდა ჯერ კიდევ მაშინ, როცა ფედერალური სარეზერვო სისტემის თავმჯდომარე იყო პოლ ვოლკერი.
გლას-სტიგალის კანონის დემონტაჟის საბოლოო ეტაპი ასოცირდება ალან გრინსპენის სახელთან. 1987 წლის აგვისტოში ჯ. პ. მორგანის (J.P. Morgan) ბანკის დირექტორობიდან ფედერალური სარეზერვო სისტემის მმართველთა საბჭოს თავმჯდომარის თანამდებობაზე დანიშვნისას, გრინსპენმა მაშინვე განაცხადა, რომ აუცილებელია „საბანკო სისტემის მაქსიმალური დერეგულირება ამერიკული ბანკების კონკურენტუნარიანობის გაზრდის მიზნით მსხვილ უცხოურ ბანკებთან ბრძოლაში“. გრინსპენის გაგებით კი „დერეგულაცია“, უპირველეს ყოვლისა, გლას-სტიგალის კანონის გაუქმება იყო. როგორც ამბობენ, „პროცესი დაიძრა“. ბუნებრივია, პირველი ბანკი, რომელმაც 1990 წელს ფედერალური სარეზერვო ბანკისგან მიიღო უფლება საინვესტიციო საქმიანობაზე მთლიანი შემოსავლის 10%-მდე ოდენობით, იყო გრინსპენის „მშობლიური“ ბანკი ჯ. პ. მორგანი. გრინსპენის საჩუქარმა ბანკს საშუალება მისცა მკვეთრად გაეძლიერებინა თავისი პოზიცია უოლ სტრიტის სხვა ბანკებს შორის და მათ ხარჯზე. ჯ. პ. მორგანმა, საინვესტიციო ოპერაციების საშუალებით, დიდი მადით დაიწყო კონკურენტების გადაყლაპვა: ჩემიქალ ბენკი (Chemical Bank) (1991 წელს), ჩეიზ მენჰეტენი (Chase Manhattan) (1995), ფერსთ ჩიკაგო (First Chicago) (1995), გრეით ვესტერნ ბენკი (Great Western Bank) (1997), ბენკ უანი (Bank One) (2004) და ა.შ.
1996 წლის დეკემბრისთვის გრინსპენის ინიციატივით ბანკებისთვის ნებადართული საკუთარი საინვესტიციო საქმიანობის დონე 25%-მდე გაიზარდა. უკვე 1997 წლის აგვისტოში, პირველმა საბანკო სტრუქტურამ, ბენკერს თრასთმა (Bankers Trust) შთანთქა საბროკერო კომპანია ალექს, ბრაუნ ენდ კომპანი (Alex, Brown & Co). მოგვიანებით ის თავად შთანთქა დოიჩე ბანკმა. უოლ-სტრიტზე სხვადასხვა სახის ფინანსურ სერვისებს შორის აღმართული კედლის ნგრევა კარგად მიმდინარეობს. გარკვეული პერიოდის განმავლობაში ნარჩუნდებოდა მხოლოდ ბანკების სადაზღვევო საქმიანობაში შესვლის აკრძალვა.
გლას-სტიგალის კანონის უტიფარი იგნორირება გაგრძელდა. 1997 წელს სადაზღვევო კომპანიამ „თრეველსმა“ (Travelers) შთანთქა საინვესტიციო ბანკი სოლომონ ბრაზერსი (Solomon Brothers), ხოლო 1998 წელს, თავად „თრეველსი“ 70 მლრდ დოლარად იყიდა კორპორაციამ სითიკორპმა (Сiticorp) (სითიბენკის (Citibank) დედა კომპანიამ).
შემდეგ მსხვილმა ბანკებმა გააგრძელეს ბრძოლა გლას-სტიგალის კანონის სრული ლიკვიდაციისათვის. 1999 წლის 4 ნოემბერს მათ გამარჯვება იზეიმეს. ამ დღეს დემოკრატმა პრეზიდენტმა ბილ კლინტონმა ხელი მოაწერა ფინანსური მოდერნიზაციის აქტს (Financial Modernization Act). მას ასევე უწოდებენ გრემ-ლიიჩ-ბლაილის აქტს (Gramm-Leach-Bliley Act), მისი ავტორების სახელების მიხედვით (Gramm-Leach-Bliley Act, ან მოკლედ GLB Act). მეოთხედი საუკუნის წინ, გლას-სტიგალის კანონი, რომელიც არსებობდა ამ სამყაროში 66 წლის განმავლობაში, მოკვდა.
მრავალრიცხოვან გამოსვლებში, რომლებიც თან ახლდა კანონის მიღებას, ბანკირები ამერიკის მოქალაქეებს ცინიკურად უხატავდნენ ვარდისფერ პერსპექტივას. ამბობდნენ, რომ ამერიკაში „უნივერსალური“ ბანკების დრო იწყება; რომ ამიერიდან ამერიკელები დაზოგავდნენ დროსა და ფულს ყველა ფინანსური სერვისის ერთი ფანჯრიდან მიღებით. სინამდვილეში, აშშ „მღელვარე ოციანებს“ დაუბრუნდა.
ფაქტობრივად, 1999 წლის 4 ნოემბერს აშშ-ის ფინანსური სისტემას ნაღმი დაუდეს, რომელიც ცხრა წლის შემდეგ აფეთქდა. საუბარია 2008-2009 წლების ფინანსურ კრიზისზე. ამერიკის ფინანსური კრიზისის საგამოძიებო კომისიამ, ფილ ანჯელიდესის თავმჯდომარეობით, ფინანსური კოლაფსის მიზეზების კვლევის შედეგები გამოაქვეყნა. აღიარებული იყო, რომ ფაქტიურად ფინანსური მოდერნიზაციის შესახებ კანონის მიღების მომენტიდან, ამერიკულმა ბანკებმა დაიწყეს საფონდო და სხვა ფინანსურ ბაზრებზე „ბუშტების“ აქტიური გაბერვა. განსაკუთრებით გააქტიურდა „ბუშტი“ იპოთეკური ფასიანი ქაღალდების ბაზარზე. მისი გასკდომის შემდეგ დაიწყო საბანკო კრიზისი. 2007 წლის აგვისტოში ბეარ სტერნსი (Bear Stearns) (იმ დროს მეხუთე უმსხვილესი საინვესტიციო ბანკი შეერთებულ შტატებში) იპოთეკური კრიზისის შუაგულში აღმოჩნდა. 2008 წლის 15 სექტემბერს აშშ-ის ერთ-ერთმა უმსხვილესმა ბანკმა Lehman Brothers-მა გამოაცხადა გაკოტრება. 2008 წლის 2 ოქტომბრის მდგომარეობით, ამერიკის ხუთმა წამყვანმა საინვესტიციო ბანკმა შეწყვიტა ადრე არსებული პროფილით საქმიანობა: Bear Stearns ხელახლა გაიყიდა, Lehman Brothers გაკოტრდა, Merrill Lynch ხელახლა გაიყიდა, Goldman Sachs-მა და Morgan Stanley-იმ სახელი შეიცვალეს და შეწყვიტეს საინვესტიციო საქმიანობა განსაკუთრებული რისკებისა და ფედერალური სარეზერვო სისტემისგან დამატებითი მხარდაჭერის მიღების საჭიროების გამო (Катасонов, 2024).
ანჯელიდესის ზემოხსენებული კომისიის მოხსენებაში არსებული დასკვნით, კრიზისის მთავარ მიზეზად ფრანკლინ დელანო რუზველტის მიერ XX საუკუნის 30-იან წლებში მიღებული გლას-სტიგალის აქტის გაუქმება, ხოლო მარეგულირებელი მექანიზმების განადგურების მთავარ ინიციატორად - ფედერალური სარეზერვო სისტემის ყოფილი თავმჯდომარე, ალან გრინსპენი დასახელდა.
რასაკვირველია, აშშ-ის ხელისუფლებას მოუწია რეაგირება 2007-2008 წლების ფინანსურ კრიზისზე, იმის დემონსტრირებით, რომ მათ გამოიტანეს დასკვნები ამ კრიზისიდან და შეძლეს საჭირო ზომების მიღება ახალი კრიზისის თავიდან ასაცილებლად. აშშ-ის კონგრესმა, პრეზიდენტ ბარაკ ობამას მხარდაჭერით, 2010 წელს მიიღო ყოვლისმომცველი კანონპროექტი უოლ სტრიტის ბანკების რეფორმირებისა და მომხმარებლების დასაცავად. მას ასევე უწოდებენ დოდ-ფრენკის აქტს, სენატორ დოდისა და კონგრესმენ ფრენკის სახელების მიხედვით, რომლებმაც მისი ინიციირება მოახდინეს.
ხსენებულმა დოდ-ფრენკის აქტმა (მისი სრული სახელია „უოლ სტრიტის რეფორმისა და მომხმარებელთა დაცვის შესახებ კანონი“; 848 გვერდიანი დოკუმენტი) ვერ გადაჭრა საკვანძო პრობლემა - ამერიკული ბანკების სადეპოზიტო-საკრედიტო საქმიანობის განცალკავება საინვესტიციო (სპეკულაციური) და სადაზღვევო საქმიანობისგან. ცნობილმა პოლიტიკურმა და საზოგადო მოღვაწემ, ლინდონ ლარუშმა (1922-2019) ამ კანონს უწოდა „უსარგებლო, გულისცემის ნახევარსაზომი“.
ლინდონ ლარუში, ცალკეული კონგრესმენები და სენატორები მრავალი წლის განმავლობაში ცდილობდნენ (და ახლაც ცდილობენ) გლას-სტიგალის აქტის აღდგენას. ჯერ კიდევ 2010 წლის დასაწყისში სენატორებმა მარია კანტველმა (დემოკრატი ვაშინგტონის შტატიდან) და ჯონ მაკკეინმა (რესპუბლიკელმა არიზონადან) წარმოადგინეს ცვლილებები დოდ-ფრანკის აქტში, რაც, ფაქტობრივად, განაპირობებდა გლას-სტიგალის აქტის ძირითადი დებულებების აღდგენას. ცვლილებამ ვერ მოიპოვა საჭირო მხარდაჭერა.
2011 წლის აპრილში, აშშ-ის კონგრესის წარმომადგენელთა პალატის წევრმა მარსი კაპტურმა (დემოკრატმა ოჰაიოს შტატიდან) განსახილველად ხელახლა შემოიღო კანონპროექტი გლას-სტიგალის კანონის აღდგენის შესახებ, სახელწოდებით H.R. 1489 - წინადადებით „გაუქმდეს გრეჰემ-ლიიჩ-ბლაილის აქტის გარკვეული დებულებები და აღდგეს გამიჯვნა კომერციულ საბანკო საქმიანობასა და ფასიანი ქაღალდებით ვაჭრობას შორის, ასევე სხვა მიზნებისათვის, როგორც ეს იყო გათვალისწინებული 1933 წელს მიღებული კანონით, რომელმაც მიიღო გლას-სტიგალის აქტის სახელწოდება“.
2013 წლის 16 მაისს სენატორმა ტომ ჰარკინმა (დემოკრატმა აიოვას შტატიდან) წარმოადგინა აშშ-ის კონგრესის ზედა პალატის წინაშე განსახილველად კანონპროექტი N985 (SB 985) გლას-სტიგალის აქტის აღდგენის მიზნით.
აშშ-ს კონგრესის ზედა და ქვედა პალატების საკანონმდებლო ინიციატივების სია 1999 წელს გაუქმებული გლას-სტიგალის აქტის აღდგენის მიზნით კიდევ შეიძლება გაგრძელდეს. მაგრამ, სამწუხაროდ, არცერთ მათგანს ჯერჯერობით წარმატება არ მოჰყოლია.
ზუსტად ერთი წლის წინ, მარტში, აშშ-ში საბანკო გაკოტრების სერია დაიწყო. ამ რიგში პირველი იყო სილიკონ ველი (Silicon Valley) (მე-16 უდიდესი ბანკი აშშ-ში). შემდეგ მას კიდევ რამდენიმე ბანკი მიჰყვა. საბანკო კრიზისის შემდგომი გაფართოების შეჩერება გასულ წელს მოხერხდა. მაგრამ საბანკო სექტორში სტაბილურობა კვლავ მყიფეა. ამერიკის ეკონომიკის საბანკო სექტორის არასტაბილურობის სისტემური მიზეზები ძალაში რჩება. მიმდინარე წლის დასაწყისში უძრავი ქონების ბაზარზე უმსხვილესი ამერიკული ბანკების მხრიდან „ბუშტის“ ფორმირება დაფიქსირდა. ექსპერტები პროგნოზირებენ 2007-2008 წლების მოვლენების განმეორებას, რომელიც იპოთეკური ბაზრიდან დაიწყო და უოლ სტრიტის უმსხვილესი ბანკების კოლაფსით დასრულდა (Мигунов, 2024).
გასაგებია, რომ აშშ-ის ხელისუფლება და ფედერალური სარეზერვო სისტემა თავს არიდებენ ქვეყანაში შესაძლო საბანკო კრიზისის საკითხს. რა საჭიროა სპეციალურად მისი პროვოცირება? საყურადღებოა კიდევ ერთი ფაქტი: უკვე აშშ-ის კონგრესშიც კი შეწყვიტეს გლას-სტიგალის აქტის აღდგენის საკითხის დაყენება. ამერიკა ჯერ კიდევ აგრძელებს ეკონომიკურ სივრცეში ცხოვრებას, რომელიც 25 წლის წინ იქნა დანაღმული, როდესაც აღნიშნული კანონი გაუქმდა.
დღეს მსოფლიოში დრამატული მოვლენები ხდება. იამაიკის სავალუტო-საფინანსო სისტემა სერიოზულ კრიზისს განიცდის. არის ნიშნები იმისა, რომ აშშ დოლარი მიმზიდველობას კარგავს იმ ქვეყნებისთვისაც კი, რომლებიც ვაშინგტონის მოკავშირედ ითვლებიან. ასე რომ, საუდის არაბეთი, რომელიც ამერიკის ტრადიციული მოკავშირე იყო და თითქმის ნახევარი საუკუნის განმავლობაში ყიდდა ნავთობს დოლარზე, აღარ ამჟღავნებს იგივე პატივისცემას არც ვაშინგტონის და არც ამერიკული დოლარის მიმართ. დღეს თუ ხვალ დაიწყება მისი მიწოდება ჩინურ იუანში. ნავთობიუანი შესაძლოა გახდეს ნავთობდოლარის ნამდვილი კონკურენტი. იამაიკის სისტემის კონსტრუქციაში ძალიან სერიოზული და საშიში ბზარი მწიფდება. ჯერჯერობით არც საერთაშორისო სავალუტო ფონდს, არც ვაშინგტონს და არც სხვა ვინმეს დასავლეთში ოფიციალურად არ დაუყენებია საკითხი იმის შესახებ, თუ რამ შეიძლება ჩაანაცვლოს ამჟამინდელი დოლარის სისტემა. ვფიქრობთ, მისი ჩანაცვლებისთვის მზადება უკვე მიმდინარეობს, ოღონდ კულისებს მიღმა, როგორც ეს იყო 1970-იანი წლების პირველ ნახევარში, როდესაც მზადება მიმდინარეობდა ოქროს დოლარის სტანდარტის გაუქმებისა და ნავთობდოლარის შესაქმნელად.
გამოყენებული ლიტერატურა:
Ferreira C., (2014). World Reserve Currencies: What Happened During Previous Periods Of Transition? Aug. 24, 2014. https://seekingalpha.com/article/2447275-world-reserve-currencies-what-happened-during-previous-periods-of-transition
IMM, (2024). Currency Composition of Official Foreign Exvhange Reserves (COFER), 06.08.2024. https://data.imf.org/?sk=e6a5f467-c14b-4aa8-9f6d-5a09ec4e62a4
Rickards J., (2023). Why’s the Dollar So Darn Strong? November 7, 2023. https://dailyreckoning.com/whys-the-dollar-so-darn-strong/
Slav I., (2023). Fifth of Global Oil Trade Used Non-Dollar Currencies in 2023. December 28, 2023. https://oilprice.com/Latest-Energy-News/World-News/Fifth-of-Global-Oil-Trade-Used-Non-Dollar-Currencies-in-2023.html
Емузова Э., (2016). «Золотая инициатива» М. Каддафи как вызов новому мировому порядку. https://cyberleninka.ru/article/n/zolotaya-initsiativa-m-kaddafi-kak-vyzov-novomu-mirovomu-poryadku/viewer
Катасонов В., (2023). Полвека назад был дан старт проекту «нефтедоллара». 21.08.2023. https://www.fondsk.ru/news/2023/08/21/polveka-nazad-byl-dan-start-proektu-neftedollara.html
Катасонов В., (2024). Силовое обеспечение нефтедоллара: уже не помогает 19.03.2024. https://www.fondsk.ru/news/2024/03/19/silovoe-obespechenie-neftedollara-uzhe-ne-pomogaet.html
Катасонов В., (2024).Четверть века назад под американскую экономику была заложена. 14.03.2024. https://www.fondsk.ru/news/2024/03/14/chetvert-veka-nazad-pod-amerikanskuyu-ekonomiku-byla-zalozhena-mina.html
Мигунов Д., (2024). Офисный ад: кризис недвижимости поставил под угрозу крупнейшие банки США. Вакантные офисы могут привести к глобальным потрясениям, 26.02.2024. https://iz.ru/1654567/dmitrii-migunov/ofisnyi-ad-krizis-nedvizhimosti-postavil-pod-ugrozu-krupneishie-banki-ssha