რეზიუმე

ყაზახეთში 2019 წლის იანვრიდან ფუნქციონირება დაიწყო დატვირთვის მატარებელი მაგენერირებელი სიმძლავრეების უზრუნველყოფის მომსახურების ბაზარმა, რომელიც რეალურად წარმოადგენს ხელმისაწვდომი (დადგმული) მაგენერირებელი სიმძლავრეების ბაზარს.

რეგულირებადი ელექტროენერგიის ინდუსტრიაში მთავარი პასუხისმგებლობა ელექტროენერგიის მიწოდების საიმედოობაზე ეკისრებოდათ ვერტიკალურად ინტეგრირებულ კომპანიებს (ვიკ). ვიკ – ში საიმედოობის საკითხები განიხილებოდა, როგორც ენერგეტიკული სისტემის განვითარების ცენტრალიზებული დაგეგმვის განუყოფელი ნაწილი. ენერგოსისტემაში დადგმული სიმძლავრეების რაოდენობა გარკვეული ოდენობით უნდა აღემატებოდეს სამომხმარებლო მოთხოვნას მაქსიმალური დატვირთვის საათებში, რომელსაც ეწოდება დადგმული სიმძლავრის რეზერვი. მნიშვნელოვანია იმის გარკვევა, თუ როგორ უნდა მოხდეს ბაზრის მონაწილეთა სტიმულირება, რომ შეინარჩუნონ დადგმული სიმძლავრის რეზერვები იმ მოცულობებში, რომლებიც აუცილებელია გრძელვადიან პერსპექტივაში საიმედოობის უზრუნველსაყოფად.

ვერტიკალურად ინტეგრირებული კომპანიების საქმიანობის ფუნქციონალური მახასიათებლებით  განცალკევების და კონკურენტულ ბაზარზე გადასვლის შემდეგ, სიტუაცია რადიკალურად შეიცვალა. ელექტროენერგეტიკის ინდუსტრიის გადასვლა საბაზრო მექანიზმებზე  მოითხოვდა მნიშვნელოვან ცვლილებებს ელექტროენერგიის მიწოდების საიმედობის პრობლემის უზრუნველსაყოფად.

კონკურენტული ბაზრის მოდელში აუცილებელია ისეთი მექანიზმების გათვალისწინება, რომლებიც საკმარის სტიმულს შეუქმნიან მაგენერირებელ კომპანიების, რათა შეინარჩუნონ სიმძლავრის მოცულობა ისეთ დონეზე, რომელიც უზრუნველყოფს ”საბალანსო” საიმედოობის საჭირო დონეს.

თუ დავეყრდნობით მხოლოდ ელექტროენერგიის ბაზარს, სადაც ერთადერთი საქონელი ელექტროენერგიაა, მაშინ იმისათვის, რომ უზრუნველვყოთ დადგმული (ხელმისაწვდომი) სიმძლავრეების საკმარისი რაოდენობა „საბალანსო“ საიმედოობის უზრუნველსაყოფად, ელექტროენერგიის ფასები პიკის საათებში უნდა იყოს ძალიან მაღალი, წინააღმდეგ შემთხვევაში მაგენერირებელი სიმძლავრეები, რომლებიც გამოიყენება ელექტროენერგიის წარმოებისთვის მხოლოდ უმნიშვნელო დროის განმავლობაში, ვერ შეძლებს შემოსავლების ისეთ რაოდენობას, რაც უზრუნველყოფს წარმოების ხარჯების დაფარვას და მოგების საჭირო დონეს.

შეფასების თანახმად, სრული ხარჯების დასაფარად (კაპიტალური ხარჯების ანაზღაურებისა და კაპიტალზე დაბრუნების ჩათვლით), ყველაზე ძვირადღირებული პიკური სიმძლავრით წარმოებული ელექტროენერგიის ღირებულება (გრაფიკით პირველი 500 საათი) უნდა აღემატებოდეს საწვავის ღირებულების კომპონენტს 500$ /მგვტ.სთ, რაც გამოიწვევს ელექტროენერგიის ძალიან მაღალი ფასებს. ამიტომ, სასაქონლო ბაზრებზე ფასწარმოქმნის ტრადიციული მოდელი, რომელიც ითვალისწინებს წარმოებული პროდუქტისთვის ერთიან ფასს, რომელიც ამავდროულად უზრუნველყოფს საიმედოობის მოთხოვნას ენერგოსისტემებში, არ გამოიყენება.

იმისათვის, რომ უზრუნველვყოთ ელექტროენერგიის კონკურენტულ ბაზარზე ინვესტიციების სტიმულირება მაგენერირებელი სიმძლავრეების უზრუნველსაყოფად, საჭიროა სპეციალური ზომები. მათი საშუალებით უნდა მოხდეს დადგმული სიმძლავრეების მნიშვნელოვანი რაოდენობა რესურსებისათვის დამატებითი შემოსავლის წყაროთი უზრუნველყოფა, წინააღმდეგ შემთხვევაში ეს რესურსები იძულებული იქნებიან დატოვონ ბაზარი, რაც დააჩქარებს დადგმული (ხელმისაწვდომი) სიმძლავრეების დეფიციტს. შემოსავლის ამგვარი დამატებითი წყაროა დადგმული (ერთჯერადი) სიმძლავრის ბაზრები, რაც გულისხმობს „სიმძლავრის ვალდებულებების“ დაწესებას საწარმოებზე, რომლებიც ახდენენ ამ სიმძლავრის მოხმარებას და ანაზღაურებას გენერატორებისთვის ვალდებულებების შესაბამისად, დადგმული სიმძლავრის უზრუნველსაყოფად.

დადგმული (ხელმისაწვდომი) სიმძლავრის ბაზრების მექანიზმი ემყარება იმ ფაქტს, რომ მარეგულირებელი ორგანო (სისტემის ოპერატორთან ერთად) განსაზღვრავს საიმედოობის უზრუნველსაყოფად საჭირო სიმძლავრეების მთლიან რაოდენობას, რომელიც უნდა შეიძინონ მწარმოებელი კომპანიებისგან, ხოლო იგივე მთლიანი მოცულობა უნდა შეიძინონ მომხმარებლებმა (მყიდველებმა საბითუმო ბაზარზე). უფრო მეტი, თითოეული საბითუმო მომხმარებლისთვის დგინდება ვალდებულებები ამ სიმძლავრის ნაწილის შეძენისთვის, რაც მისი მოხმარების მაქსიმუმის პროპორციულია. ეს უზრუნველყოფს საიმედოობის საჭირო დონის მიღწევას, ხოლო ამ დონის უზრუნველყოფასთან დაკავშირებული ხარჯები ნაწილდება მომხმარებლებზე. ამ შემთხვევაში, სიმძლავრის ფასი განისაზღვრება სიმძლავრეების ბაზრით, სადაც ხდება სიმძლავრეების საჭირო მოცულობით  გაყიდვა და შეძენა.

როგორც წესი, სიმძლავრეების ბაზარზე ვაჭრობის უმეტესობა ხორციელდება ორმხრივი კონტრაქტების საშუალებით, მწარმოებელ კომპანიებსა და სიმძლავრეების მყიდველებს (საბითუმო მომხმარებლებს) შორის. ამასთან, სიმძლავრის შეძენა და გაყიდვა შესაძლებელია აუქციონზე, რომელზეც გამყიდველების და მყიდველების მხრიდან ხდება სასურველი ფასების შეთავაზება. კერძოდ, ასეთი მექანიზმი გამოიყენება აშშ – ში ნიუ – იორკის, ახალი ინგლისის, PJM– ის ელექტროენერგიის ბაზრებზე, ასევე რუსეთის ფედერაციაში.

სწორად შემუშავებულმა სიმძლავრეების ბაზარმა ინვესტორს უნდა მისცეს შესაძლებლობა გამომუშავოს უფრო მეტი მაგენერირებელი სიმძლავრეების დეფიციტის პერიოდში, ვიდრე მისი მუდმივი ხარჯებია. ბუნებრივია, ჭარბი მაგენერირებელი სიმძლავრეების პერიოდებში ინვესტორები ვერ მიიღებენ თავიანთი მუდმივი ხარჯების სრულ ანაზღაურებას. ასეთ პერიოდებში, როგორც წესი, ინვესტიციები არ ხდება და ფასები თანდათანობით იზრდება იმ დონემდე, სადაც ის უახლოვდება ფიქსირებული ხარჯების დონეს. იდეალურად ორგანიზებულ ბაზარზე, ახალი მშენებლობების სიმძლავრეებისა და ბაზრის მონაწილეთა მხრიდან კონკურენციამ უნდა გამოიწვიოს საშუალო საბაზრო ფასის ცვალებადობა (რყევა) ფიქსირებული ხარჯების ნულოვანი მოგების წერტილის ირგვლივ. სასურველია, რომ მშენებლობის სტადიაზე მყოფმა სიმძლავრეებმა კონკურენცია გაუწიონ არსებულ სიმძლავრეებს.

დადგმული (ხელმისაწვდომი) სიმძლავრის დანერგვა კონკურენტუნარიანი საბითუმო ბაზრის ფუნქციონირების პრაქტიკაში პოზიტიურ მოვლენად შეიძლება ჩაითვალოს საბაზრო ურთიერთობების განვითარების პროცესში ყაზახეთის ელექტროენერგეტიკის სექტორში. მხოლოდ ის ფაქტი, რომ ამჟამინდელი „ზღვრული“ ტარიფები გადაიქცევა ერთტარიფიანიდან ორტარიფიანად, სტიმულს მისცემს კონკურენციის განვითარებას ელექტროენერგიის ბაზარზე. ამავდროულად, სიმძლავრეების ბაზრის შემოღება არ ათავისუფლებს ყაზახეთის ენერგეტიკის სექტორის ხელმძღვანელებსა და საწარმოებს ძირითადი ამოცანის გადაჭრისგან - საბაზრო ურთიერთობების შემდგომი განვითარების კონცეფციის შექმნა რესპუბლიკის ელექტროენერგეტიკის სექტორში. ასეთი ყოვლისმომცველი კონცეფციის ფორმირება უზრუნველყოფს ელექტროენერგიისა და სიმძლავრის ბაზრების დაბალანსებულ ურთიერთქმედებას, დამხმარე სისტემური სერვისების ბაზრის ორგანიზებას და ელექტროენერგიის ინდუსტრიის ინვესტორებისთვის ფასების მკაფიო სიგნალებს.