ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პაატა გუგუშვილის სახელობის ეკონომიკის ინსტიტუტის რეცენზირებადი, ბეჭდურ-ელექტრონული, საერთაშორისო სამეცნიერო-ანალიტიკური ჟურნალი
ინფორმაციის როლი ადამიანის ქცევის ჩამოყალიბებაში
DOI:10.36172/EKONOMISTI.2024.XX.03.VERULAVA
ანოტაცია. ინფორმაციით სავსე სამყაროში მნიშვნელოვანია ინფორმაციის ცვალებადი გავლენის შესწავლა ადამიანის ქცევაზე და გადაწყვეტილების მიღებაზე. ადამიანის ცხოვრება რიცხვების, გრაფიკების და ცვლადების რთულ ლაბირინთშია მოქცეული. ინფორმაციას შეუძლია წარმართოს ჩვენი არჩევანი, გავლენა მოახდინოს ჩვენს გადაწყვეტილებებზე. თუმცა, ინფორმაციის გავლენა ყოველთვის არ არის სარგებლიანი. ზოგჯერ ინფორმაციას შეცდომაში შეჰყავს ადამიანი, ამახინჯებს ჩვენს აღქმას რეალურ სამყაროს შესახებ და გვაქცევს გარკვეული იდეოლოგიურ ჩარჩოებში. ინფორმაციამ შეიძლება მიგვიყვანოს იმ გადაწყვეტილებამდე, რომელსაც შესაძლოა ნებაყოფლობით არ ვირჩევთ.
სტატიის მიზანია იმ კრიტიკული როლის შესწავლა, რომელსაც ინფორმაცია ასრულებს ადამიანის ქცევის ჩამოყალიბებაში. ხელმისაწვდომი და შესაბამისი ინფორმაცია მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს ქცევის ცვლილებაზე. საჭიროა ეფექტური საინფორმაციო სტრატეგიების ჩამოყალიბება საზოგადოებაში ნდობისა და მაღალი ჩართულობის გარემოს შესაქმნელად.
საკვანძო სიტყვები: ინფორმაცია, ადამიანის ქცევა, ინფორმაციული მართვა, ყალბი ამბები.
ადამიანის ქცევა და მასზე მოქმედი ფაქტორები
ადამიანის ქცევა რთული და მრავალმხრივი ფენომენია, რომელზეც გავლენას ახდენენ ბიოლოგიური, ფსიქოლოგიური და სოციალური ფაქტორები. ქცევის გასაგებად საჭიროა ჰოლისტიკური მიდგომა, რომელიც ითვალისწინებს გენეტიკის, პიროვნული თვისებების, სოციალური ურთიერთობების, კულტურული ფონის, გარემო პირობებისა და ტექნოლოგიური ზემოქმედების ფაქტორებს. თითოეული ეს ფაქტორი ხელს უწყობს ადამიანის ქცევის მრავალფეროვნებასა და სირთულეს. ეს მრავალფაქტორული გაგება ხელს უწყობს არა მხოლოდ ადამიანის ქმედებების გააზრებას, არამედ ხელს უწყობს პოზიტიური ქცევის ცვლილებას. ქცევაზე მრავალფეროვანი გავლენის შესწავლით, ჩვენ შეგვიძლია შევიმუშაოთ უფრო ეფექტური სტრატეგიები კეთილდღეობის გასაუმჯობესებლად და ჯანსაღი საზოგადოების ხელშეწყობისთვის.
ქცევა არის ინდივიდის გენეტიკურ ინფორმაციასა და მის გამოცდილებას შორის რთული ურთიერთქმედების შედეგი. ბიოლოგიური ფაქტორების გავლენა მოიცავს გენეტიკურ მიდრეკილებებს, ჰორმონალურ ცვლილებებს, რაც მნიშვნელოვნად ზემოქმედებს ადამიანის აზროვნებაზე, გრძნობებზე და მოქმედებებზე. მაგალითად, ნეიროტრანსმიტერების დისბალანსი დაკავშირებულია განწყობის დარღვევებთან, როგორიცაა დეპრესია და შფოთვა, რამაც თავის მხრივ შეიძლება გავლენა იქონიოს ისეთ ქცევაზე, როგორიცაა სოციალური აგრესია.
ქცევის ჩამოყალიბებაში გავლენას ახდენენ ფსიქოლოგიური ფაქტორები, როგორებიცაა კოგნიტური დისონანსი და სოციალური იდენტობა. კოგნიტური დისონანსის თეორიის მიხედვით, ადამიანების მიერ თავიანთი გარემოს აღქმა პირდაპირ გავლენას ახდენს მათ რეაქციებსა და ურთიერთქმედებებზე. ემოციებმა, რომლებიც ხშირად განპირობებულია წარსული გამოცდილებით და ამჟამინდელი გარემოებებით, შეიძლება გამოიწვიონ სხვადასხვა სახის ქცევები. პიროვნული თვისებები, რომლებიც დროთა განმავლობაში შეიძლება იყოს შედარებით სტაბილური, აყალიბებენ ადამიანის ქცევას სხვადასხვა სიტუაციაზე რეაგირებისთვის. გარდა ამისა, განვითარების სტადია გავლენას ახდენს ქცევაზე, რადგან ადამიანები სხვადასხვა ასაკში ავლენენ ემოციური რეგულაციის, შემეცნებითი შესაძლებლობებისა და სოციალური უნარების სხვადასხვა დონეს (Silvers და სხვ., 2012).
სოციალური გავლენა ძალზე მნიშვნელოვანია ქცევის ფორმირებისთვის. ოჯახი, თანატოლები, კულტურა და სოციალური ნორმები ხელს უწყობს ქცევის განვითარებას. მცირე ასაკიდანვე ოჯახური გარემო და აღზრდის სტილი გადამწყვეტ როლს თამაშობს ბავშვის ქცევის ჩამოყალიბებაზე. მაგალითად, აღზრდა, რომელსაც ახასიათებს სითბო და სიყვარული, ხშირად ასოცირდება პოზიტიური ქცევის შედეგებთან, როგორებიცაა მაღალი თვითშეფასება და უკეთესი სოციალური უნარები. თანატოლების გავლენა უფრო გამოხატული ხდება მოზარდობის პერიოდში, როდესაც ინდივიდები შეიძლება შეესაბამებოდნენ საზოგადოების ნორმებს, რათა დათანხმდნენ ან უარი თქვან მათ გარშემო ჩამოყალიბებულ ქცევაზე.
კულტურული ფონი უზრუნველყოფს ღირებულებების, რწმენისა და პრაქტიკის ჩარჩოს, რომელიც წარმართავს ქცევას, ხშირად კარნახობს რა არის მიჩნეული მიზანშეწონილად ან შეუსაბამოდ მოცემულ კონტექსტში. სოციალურ ნორმებს, რომლებიც საზოგადოებაში ქცევის დაუწერელ წესებს წარმოადგენენ, შეუძლიათ ძლიერი გავლენის მოხდენა ინდივიდებზე. ამ ნორმებიდან გადახვევამ შეიძლება გამოიწვიოს სოციალური სანქციები, რაც კიდევ უფრო აძლიერებს შესაბამის ქცევებს.
გარემო პირობების გავლენა ქცევაზე
გარემო ფაქტორები ასევე თამაშობს გადამწყვეტ როლს ქცევაზე. ფიზიკური გარემო, მათ შორის საცხოვრებელი პირობები, რესურსების ხელმისაწვდომობა და გარემოს ზემოქმედება მნიშვნელოვნად მოქმედებს ქცევაზე. მაგალითად, ადამიანებმა, რომელთა ცხოვრების პირობები არადამაკმაყოფილებელია, ხოლო განათლებასა და ჯანდაცვაზე ხელმისაწვდომობა დაბალია, შეიძლება გამოავლინონ ქცევები, სადაც უფრო მეტად გამოხატულია სტრესი და გადარჩენის ინსტინქტი.
მწვანე სივრცეებისა და რეკრეაციული ობიექტების არსებობამ შეიძლება ხელი შეუწყოს ფიზიკურ აქტივობას და სოციალურ ინტერაქციას, ხოლო გადატვირთულმა ან სახიფათო გარემომ შეიძლება გამოიწვიოს აგრესიის გაზრდა და ანტისოციალური ქცევა. გარდა ამისა, მნიშვნელოვანმა ცხოვრებისეულმა მოვლენებმა, როგორიცაა ტრავმა, შეიძლება ღრმა გავლენა მოახდინოს ქცევაზე.
ტექნოლოგიურმა მიღწევებმა ადამიანის ქცევის ახალ განზომილებებში შეღწევის საშუალება მოგვცა. ინტერნეტისა და სოციალური მედიის ზრდამ შეცვალა ადამიანების კომუნიკაცია და ურთიერთქმედება, რაც ხშირად იწვევს როგორც დადებითი, ასევე უარყოფითი ქცევის შედეგებს. მიუხედავად იმისა, რომ ტექნოლოგიას შეუძლია ხელი შეუწყოს კავშირებს და უზრუნველყოს ინფორმაცის წვდომა, მას ასევე შეუძლია ხელი შეუწყოს კიბერბულინგს და სოციალურ იზოლაციას. ონლაინ ინტერაქციის ანონიმურობამ შეიძლება გამოიწვიოს დეზინფორმაციის გავრცელება და ინდივიდებს მცდარი გადაწყვეტილებებისკენ უბიძგოს. გარდა ამისა, ინფორმაციის მუდმივმა მიწოდებამ და შედარებამ სოციალურ მედიაში შეიძლება გავლენა იქონიოს თვითშეფასებასა და ფსიქიკურ ჯანმრთელობაზე.
ქცევაზე ასევე გავლენას ახდენს სიტუაციური ფაქტორები და უშუალო კონტექსტი. ავტორიტეტული ფიგურების არსებობა და სიტუაციური მინიშნებები შეიძლება გახდეს მოცემულ მომენტში ინდივიდების ქცევის მიზეზი.
გარდა ამისა, სწავლისა და წარსული გამოცდილების როლი არ შეიძლება შეუმჩნეველი იყოს. ქცევითი თეორიები ამტკიცებენ, თუ როგორ სწავლობენ ქცევას ასოციაციებით და გრძნობების გაძლიერებით. კლასიკური კონდიცირება ქცევითი თეორიაა, რომელიც გულისხმობს სწავლას ასოციაციის გზით, რომლითაც ნეიტრალური სტიმული ასოცირდება მნიშვნელოვან მოვლენასთან, რაც გავლენას ახდენს მომავალ ქცევაზე. მეორე მხრივ, ოპერაციული კონდიცირება ქცევითი თეორიაა, რომელიც გულისხმობს სწავლას შედეგებით, როდესაც ქცევის ჩამოყალიბებაზე გავლენას ახდენს წამახალისებელი სტიმულები ან დასჯა. ეს სასწავლო პროცესები ფუნდამენტურია იმის გასაგებად, თუ როგორ ყალიბდება ქცევა.
ქცევის თეორიები
ინფორმაციის როლის გააზრება ქცევის ჩამოყალიბებაში თეორიულ საფუძველს მოითხოვს. არსებობ ორი პოპულარული თეორია: დაგეგმილი ქცევის თეორია და სოციალური შემეცნებითი თეორია.
დაგეგმილი ქცევის თეორია ამტკიცებს, რომ ქცევას განაპირობებენ ზრახვები, რომლებიც გავლენას ახდენს დამოკიდებულებებზე, სუბიექტურ ნორმებსა და აღქმული ქცევის კონტროლზე. ამ ფაქტორებზე დამოკიდებულების ჩამოყალიბებით და ქმედებებზე კონტროლის გაზრდით, შეიძლება ინფორმაციამ მოახდინოს გავლენა (Bosnjak და სხვ., 2020).
დაგეგმილი ქცევის თეორია არის ფსიქოლოგიური თეორია, რომელიც განმარტავს, თუ როგორ იღებენ ადამიანები გადაწყვეტილებებს კონკრეტულ ქცევებში ჩართვისთვის. ამ თეორიის მიხედვით, არსებობს სამი ძირითადი ფაქტორი, რომლებიც გავლენას ახდენენ ადამიანის განზრახვაზე განახორციელონ ქცევა, რაც თავის მხრივ, გავლენას ახდენს რეალურ მოქმედებაზე.
პირველი ფაქტორია დამოკიდებულება ქცევის მიმართ. ეს ეხება იმას, აქვს თუ არა ადამიანს ქცევის დადებითი ან უარყოფითი შეფასება. თუ ის თვლის, რომ ქცევა კარგი და სასარგებლოა, უფრო სავარაუდოა, რომ დააპირებს ამის გაკეთებას. მეორეც, არის სუბიექტური ნორმა, რაც გულისხმობს სოციალურ ზეწოლას ან სხვების გავლენას. თუ პიროვნების გარშემო მყოფი ადამიანები, როგორიც არიან ოჯახი, მეგობრები ან კოლეგები, თვლიან, რომ ქცევა უნდა შესრულდეს, უფრო სავარაუდოა, რომ ადამიანი ამას გააკეთებს. მესამე, არის აღქმული ქცევის კონტროლი. ეს ეხება ადამიანის რწმენას თუ რამდენად ადვილი ან რთულია ქცევა. თუ ის დარწმუნებულია, რომ შეუძლია ამის გაკეთება და აკონტროლებს ქცევას, უფრო სავარაუდოა, რომ მან ეს გააკეთოს.
ეს სამი ფაქტორი - დამოკიდებულება, სუბიექტური ნორმა და აღქმული ქცევის კონტროლი - აყალიბებს პიროვნების განზრახვას. თუ განზრახვა ძლიერია, ადამიანი უფრო მეტად მოიქცევა ასე. მაგალითად, თუ ვინმეს სჯერა, რომ ვარჯიში კარგია მისი ჯანმრთელობისთვის (პოზიტიური დამოკიდებულება), მისი მეგობრები და ოჯახი მოუწოდებენ მას ვარჯიშისკენ (პოზიტიური სუბიექტური ნორმა) და მათ სჯერათ, რომ შეუძლიათ ვარჯიში (მაღალი აღქმული ქცევის კონტროლი), უფრო სავარაუდოა, რომ აპირებენ ვარჯიშს და რეალურად აკეთებენ ამას (Hardin-Fanning & Ricks, 2017).
სოციალური შემეცნებითი თეორია, რომელიც შეიმუშავა ფსიქოლოგმა ალბერტ ბანდურამ, გვაწვდის ინფორმაციას იმის შესახებ, ადამიანები თავიანთ სოციალურ გარემოში როგორ სწავლობენ და ვითარდებიან სხვებზე დაკვირვებით (Bandura, 2001). ამ თეორიის თანახმად, ინდივიდები სწავლობენ დაკვირვების გზით პროცესს, რომელიც ცნობილია როგორც მოდელირება, სადაც ისინი აკვირდებიან სხვების ქცევებს, დამოკიდებულებებს და ემოციურ რეაქციებს და შემდეგ ბაძავენ მათ. ამ დაკვირვების შესწავლაზე გავლენას ახდენს ისეთი ფაქტორები, როგორებიცაა მოდელის მახასიათებლები (მაგ., კომპეტენცია, სტატუსი), დამკვირვებლის მახასიათებლები (მაგ., თვითეფექტურობა, ყურადღება) და დაკვირვებული ქცევის შედეგები (მაგ., განმტკიცება).
ბანდურამ ასევე შემოიტანა თვითეფექტურობის ცნება, რომელიც გულისხმობს ადამიანის რწმენას კონკრეტულ სიტუაციებში წარმატების ან ამოცანების შესრულების უნარის შესახებ. მათი შესაძლებლობების ეს რწმენა გავლენას ახდენს მოტივაციაზე, ძალისხმევასა და ახალი უნარების სწავლის ჟინზე, უფრო მეტიც, სოციალური კოგნიტური თეორია ხაზს უსვამს პიროვნულ ფაქტორებს (აზრები, ემოციები), ქცევებს და გარემოზე გავლენებს შორის ურთიერთქმედებას, რაც საშუალებას გვაძლევს ვივარაუდოთ, რომ ეს ფაქტორები ერთობლივად აყალიბებენ ადამიანის ქცევას. ამრიგად, სოციალური კოგნიტური თეორია გვთავაზობს ყოვლისმომცველ ჩარჩოს იმის გასაგებად, თუ როგორ ურთიერთქმედებენ ყურადღებით სწავლა, საკუთარი თავის რწმენა და სოციალური გავლენები, რათა ჩამოყალიბდეს ქცევა ყოველდღიური ცხოვრების მრავალფეროვან კონტექსტში (Bandura, 1986).
ინფორმაციის გავლენა ქცევაზე
ფსიქოლოგიური თვალსაზრისით, ინფორმაცია მოქმედებს როგორც სტიმული, რომელსაც ინდივიდები ამუშავებენ აღქმის, ყურადღების და შემეცნების მეშვეობით. კოგნიტური ფსიქოლოგიის ცნობილი თეორიები ხაზს უსვამენ იმას, თუ როგორ ურთიერთქმედებს ინფორმაცია ადამიანის ფსიქიკასთან, რათა გავლენა იქონიოს გაგებასა და ქცევაზე. კოგნიტური დისონანსის კონცეფცია გვიჩვენებს, თუ როგორ შეიძლება კონფლიქტურმა ინფორმაციამ გამოიწვიოს დისკომფორტი და ასევე ქცევითი ცვლილებები. უფრო მეტიც, სოციალური ფსიქოლოგია გვთავაზობს აზრს იმის შესახებ, თუ როგორ ახდენს სოციალური ნორმები, ჯგუფის დინამიკა და თანატოლების გავლენა ცვლილებას ქცევაზე. დაგეგმილი ქცევის თეორია ხაზს უსვამს რწმენისა და დამოკიდებულების როლს ქცევითი ზრახვების ჩამოყალიბებაში, რაც მოიცავს სოციალური ნორმებისა და მოლოდინების შესახებ ინფორმაციას.
ინფორმაციის გავრცელება მედია და საკომუნიკაციო არხებით აყალიბებს საზოგადოებრივ აზრს, კოლექტიურ იდენტობას და სოციალურ მოძრაობებს. მედია არა მხოლოდ ასახავს საზოგადოების ინტერესებს, არამედ ადგენს დღის წესრიგს გარკვეული საკითხების ხაზგასმით, რითაც გავლენას ახდენს საჯარო დისკუსიასა და პოლიტიკურ დღის წესრიგზე (Gilardi და სხვ., 2021).
სოციოლოგიური თეორიები, როგორიცაა სოციალური კონსტრუქტივიზმი, ხაზს უსვამს, თუ როგორ ხდება სხვადასხვა თემებში ინფორმაცია დამოუკიდებელი, რაც გავლენას ახდენს კოლექტიურ ქცევებზე. საინფორმაციო ქსელის ეფექტები ასახავს, თუ როგორ ვრცელდება ინფორმაცია სოციალურ ქსელებში, რაც აძლიერებს მის გავლენას ინდივიდუალურ და ჯგუფურ ქცევაზე (Luarn და სხვ., 2014).
მეცნიერება შეისწავლის, თუ როგორ მოქმედებს ინფორმაციის დამუშავება გადაწყვეტილების მიღების პროცესებზე. მაგალითად, ქცევითი ეკონომიკა იკვლევს, თუ როგორ იღებენ ინდივიდები გადაწყვეტილებებს გაურკვევლობისა და არასრულყოფილი ინფორმაციის პირობებში. პერსპექტივის თეორია გვიჩვენებს, თუ რა განსხვავებულად აფასებენ ინდივიდები პოტენციურ დანაკარგებს და მიღწევებს იმის მიხედვით, თუ როგორ არის წარმოდგენილი ინფორმაცია მათ გონებაში.
ემპირიული კვლევის საფუძველზე ვარაუდობენ, რომ კარგად შემუშავებულ ინფორმაციას შეუძლია ცოდნის გაძლიერება, ცოდნის დამოკიდებულებების შეცვლა და მოტივაციის ამაღლება ინდივიდებში. თუმცა, ინფორმაციის ეფექტურობა დამოკიდებულია მის შესაბამისობაზე, სიცხადესა და წყაროს სანდოობაზე.
საინფორმაციო კამპანიები, რომლებიც უზრუნველყოფენ მკაფიო, ქმედით ნაბიჯებს, უფრო ეფექტურია ქცევის ცვლილების ხელშეწყობისთვის, ვიდრე ის, რომელიც მხოლოდ ცნობიერების ამაღლებას უწყობს ხელს (Wakefield და სხვ., 2010). ასევე, უკუკავშირი წარმატებული საინფორმაციო კამპანიის გადამწყვეტი კომპონენტია, რადგან ის ეხმარება ინდივიდებს თავიანთი ქმედებების გაგებაში (Hardavella და სხვ., 2017).
ინფორმაციის გავრცელების სტრატეგიები
ინფორმაციის ეფექტური გავრცელება არის ხიდი ცოდნასა და მოქმედებას შორის, რაც საშუალებას აძლევს ადამიანებს გააკეთონ არჩევანი უფრო ჯანსაღი ქცევის ჩამოყალიბებისთვის. ქვემოთ მოცემულია რამდენიმე ძირითადი სტრატეგია, რომლებიც გასათვალისწინებელია:
ტრადიციული მედია: გაზეთები, ტელევიზია და რადიო ათწლეულების განმავლობაში გამოიყენება ინფორმაციის გასავრცელებლად. ეს არხები ეფექტურია ფართო აუდიტორიისთვის, მაგრამ შეიძლება არ ჰქონდეს ინტერაქტიულობა. ტრადიციულ მედიას, როგორიცაა საჯარო განცხადებები, რეკლამები და დოკუმენტური ფილმები, შეუძლია აამაღლოს ცნობიერება და მიაწოდოს ინფორმაცია რიგი საკითხების შესახებ. თუმცა მათი ცალმხრივი კომუნიკაციის ფორმატი ზღუდავს აუდიტორიის ჩართულობისა და გამოხმაურების შესაძლებლობებს, რაც შესაბამისად ამცირებს გავლენას ინდივიდებზე.
ციფრული მედია: სოციალური მედიის პლატფორმები, ვებსაიტები და მობილური აპლიკაციები გვთავაზობენ ინფორმაციის ინტერაქტიულ და მიზანმიმართულ გავრცელებას. ციფრული მედია საშუალებას იძლევა მივიღოთ განახლებული ინფორმაცია და გამოვიყენოთ აუდიტორიასთან ჩართულობა. სოციალური მედიის პლატფორმები, როგორებიცაა Facebook, Twitter და Instagram, საშუალებას აძლევს ორგანიზაციებს გააზიარონ ინფორმაცია, ჩაერთონ აუდიტორიასთან და შექმნან ონლაინ თემები რიგი საკითხების გარშემო. მობილური აპლიკაციებით მომხმარებლებს შეუძლიათ მიიღონ პერსონალიზებული ინფორმაცია და ინსტრუმენტები, რათა თვალყური ადევნონ მათთვის საინტერესო და მათზე მორგებულ ინფორმაციას, რაც კიდევ უფრო ზრდის ინდივიდზე ინფორმაციის ზემოქმედებას.
ინფლუენსერების როლი: ინფლუენსერებს შეუძლიათ მნიშვნელოვანი როლი შეასრულონ საზოგადოების აღქმისა და ქცევის ჩამოყალიბებაზე. ინფლუენსერებს და სოციალური მედიის წამყვან სახეებს, ასევე, სახელმწიფო ლიდერებს და ექსპერტებს, თავიანთი პლატფორმების საშუალებით, შეუძლიათ გავლენა მოახდინონ დიდ აუდიტორიაზე, მიაწოდონ სანდო ინფორმაცია და თავიანთ ქსელში მხარი დაუჭირონ სხვადასხვა პრაქტიკას. ვინაიდან და რადგანაც მათი მიმდევრები მიდრეკილნი არიან მათი ქცევისა და მანერების გამეორებისკენ, ეს გზა მეტად ეფექტურია საზოგადოების ქცევის ცვლისა და მდგრადი განვითარების პრაქტიკაში.
ყალბი ამბები და მათი გავლენა ქცევაზე
ყალბი ამბები გახდა თანამედროვე საინფორმაციო ლანდშაფტის ფართოდ გავრცელებული ელემენტი, განსაკუთრებით, სოციალური მედიის პლატფორმების ფართო გამოყენების შემდგომ, რომლებიც ხელს უწყობენ ინფორმაციის სწრაფ გავრცელებას. ეს ფენომენი მნიშვნელოვან გამოწვევებს უქმნის საზოგადოებას, გაარჩიოს ფაქტობრივი და ყალბი ინფორმაცია, რამაც შეიძლება ღრმა გავლენა იქონიოს ქცევასა და გადაწყვეტილების მიღებაზე. მნიშვნელოვანია გავეცნოთ ყალბი ამბების ბუნებას, მის ფსიქოლოგიურ გავლენას ინდივიდებსა და შემდგომ მათ ქცევაზე.
ყალბი ამბები ეწოდება ცრუ ან შეცდომაში შემყვან ინფორმაციას, რომელიც წარმოდგენილია როგორც ახალი ამბები. ის შექმნილია მკითხველების მოსატყუებლად და ხშირად ვრცელდება პოლიტიკური, ფინანსური ან სოციალური მიზნებისთვის (Beauvais, 2022). ყალბი ამბები შეიძლება შეგვხვდეს მრავალი ფორმით, მათ შორის შეთითხნილი ისტორიები, შეცვლილი სურათები და შეცდომაში შემყვანი სათაურები. ყალბი ამბების ძირითადი მახასიათებლები მოიცავს:
ყალბი ამბები შექმნილია მკითხველების მოსატყუებლად და ხშირად ვრცელდება პოლიტიკური, ფინანსური ან სოციალური მიზნებისთვის. ყალბი ამბები შეიძლება შეგვხვდეს მრავალი ფორმით, მათ შორის შეთითხნილი ისტორიები, შეცვლილი სურათები და შეცდომაში შემყვანი სათაურები. ყალბი ამბების ძირითადი მახასიათებლებია:
- განზრახ დაგეგმილი ტყუილი: დეზინფორმაციისგან განსხვავებით, რომელიც არის არასწორი ინფორმაცია და ვრცელდება შემთხვევით დაგეგმვის გარეშე, ყალბი ამბები შეგნებულად არის შეთხზული, რათა შეცდომაში შეიყვანოს საზოგადოება.
- ყალბი ამბები ხშირად შექმნილია სენსაციური და განმაცვიფრებელი ხასიათით, მასში ასევე მრავლადაა ემოციებზე თამაში, რათა სოციალური მედიის პლატფორმებზე მეტი გაზიარება იყოს.
- ყალბი ამბები ხშირად ბაძავს ავტორიტეტული ახალი ამბების წყაროების სტილსა და ფორმატს, რათა გაზარდოს თავისი სანდოობა.
ყალბი ამბების გავრცელების რამდენიმე განსხვავებული მეთოდი არსებობს:
- მიკერძოება: ადამიანებს უფრო მეტად სჯერათ და უზიარებენ ინფორმაციას სხვებს, თუ არსებული ინფორმაცია მათ გონებაში დალექილი ინფორმაციის მცირედი ნაწილია. ეს მიკერძოება განსაკუთრებით ხშირია ყალბი ამბების კონტექსტში, რადგან ინდივიდები ხშირად ექვემდებარებიან მსგავსი ტიპის ინფორმაციას.
- ინფორმაციის ხელმისაწვდომობა: ადამიანები მიდრეკილნი არიან გადაჭარბებულად შეაფასონ მათთვის ხელმისაწვდომი ინფორმაციის მნიშვნელობა. სოციალური მედიის პლატფორმებზე ყალბი ამბების მუდმივმა განახლებამ შეიძლება ყალბი ინფორმაცია უფრო გავრცელებული და სანდო გახადოს. შესაბამისად, ადამიანი რაც უფრო ხშირად იღებს სხვადასხვა ფორმით ცრუ ინფორმაციას, უფრო მაღალია შანსი ის ამ ინფორმაციის მსხვერპლი გახდეს.
- ილუზორული სიმართლის ეფექტი: ცრუ ინფორმაციის განმეორებითმა ჩვენებამ შეიძლება გამოიწვიოს აღქმა, რომ ის სიმართლეა. ამ ეფექტს ამძაფრებს სოციალური მედიის ალგორითმული ბუნება, რომელიც ხშირად იმეორებს ერთი და იმავე შინაარსის ინფორმაციას. ამ შემთხვევაში მოქმედებს ადამიანის გონებაში დალექილი ინფორმაცია და ის ხელს უწყობს ადამიანს აფიქრებინოს, რომ ინფორმაცია სანდოა.
ყალბი ამბები ხშირად მოქმედებს ადამიანის განწყობაზე. ის იმგვარადაა შექმნილი, რომ მართავს ემოციებს და აღვიძებს არარაციონალურობას, იყენებს შიშს, ბრაზს ან ზიზღს ძლიერი რეაქციების გამოსაწვევად (Martel და სხვ., 2020). ემოციურმა აღგზნებამ შეიძლება შეაფერხოს კრიტიკული აზროვნება, რაც აიძულებს ადამიანებს უფრო მეტად მიიღონ ცრუ ინფორმაცია შემოწმების გარეშე. მაგალითად, ყალბი ახალი ამბების სიუჟეტებმა ჯანმრთელობის ან პოლიტიკური სკანდალების შესახებ შეიძლება გამოიწვიოს შფოთვა ან შიში, რის შედეგადაც გაიზიარებენ და ირწმუნებენ ყალბ ინფორმაციას.
განსაკუთრებით შემაშფოთებელია ყალბი ამბების გავლენა პოლიტიკურ ქცევაზე. ყალბმა ამბებმა შეიძლება გამოიწვიოს პოლიტიკური შეხედულებების პოლარიზაცია, შეამციროს ნდობა ტრადიციული მედიისა და ინსტიტუტების მიმართ და გავლენა მოახდინოს არჩევნების შედეგებზეც კი.
ყალბი ამბები ასევე მოქმედებს ჯანმრთელობაზე. მაგალითად, ვაქცინების შესახებ დეზინფორმაციის გავრცელებამ ხელი შეუწყო ვაქცინაციის ყოყმანს და მის საწინააღმდეგო ქმედებების გავრცელებას (Ngai და სხვ., 2022). ყალბმა ამბებმა შეიძლება შეცვალოს სოციალური ქცევები სოციალური საკითხების შესახებ საზოგადოების აღქმის ფორმირებით. მაგალითად, იმიგრაციის შესახებ დეზინფორმაციამ შეიძლება ხელი შეუწყოს ქსენოფობიას და დისკრიმინაციულ ქცევებს (Conzo და სხვ., 2021). ყალბმა ამბებმა ასევე შეიძლება შეარყიოს სოციალური ერთიანობა სხვადასხვა სოციალურ ჯგუფში უნდობლობის გაღვივებით (Ecker, 2022).
განათლების ამაღლება გადამწყვეტი ნაბიჯია ყალბი ამბების გავლენის წინააღმდეგ საბრძოლველად. განათლებას შეუძლია ინდივიდები აღჭურვოს ინფორმაციის კრიტიკულად შეფასების, მიკერძოების ამოცნობისა და წყაროების გადამოწმების უნარ-ჩვევებით. მიზანშეწონილია საგანმანათლებლო პროგრამების განხორციელება სხვადასხვა დონეზე, როგორც სკოლებში, ასევე უნივერსიტეტებში და ზრდასრულთა სწავლების სხვადასხვა პლატფორმებზე, რათა ხელი შეუწყოს საზოგადოების კრიტიკულ დამოკიდებულებას ინფორმაციის მიმართ.
ორგანიზაციები, რომლებიც იკვლევენ ფაქტებს, სასიცოცხლო როლს თამაშობენ ყალბი ამბების გარკვევაში. პლატფორმები, როგორებიცაა Snopes, FactCheck.org და PolitiFact ამოწმებენ ინფორმაციის მიმართ წაყენებულ პრეტენზიებს და საზოგადოებას აწვდიან ზუსტ ინფორმაციას. სოციალური მედიის კამპანიებს ასევე შეუძლიათ მიიღონ შემოწმების ზომები, როგორებიცაა სადავო შინაარსის მონიშვნა და გადამოწმებული ინფორმაციის ბმულების მიწოდება (Graves, 2018).
სოციალური მედიის პლატფორმებს შეუძლიათ გამოიყენონ ალგორითმები ყალბი ამბების აღმოსაჩენად და გავრცელების შესაზღუდად. ალგორითმებს შეუძლიათ ყალბ ამბებთან დაკავშირებული შაბლონების იდენტიფიცირება, როგორიცაა სენსაციური ენა ან სანდო წყაროების არარსებობა და შეამცირონ მათი ხილვადობა ინტერნეტსივრცეში (Pennycook & Rand, 2019). თუმცა ამ მიდგომამ უნდა დააბალანსოს სიზუსტის აუცილებლობა ცენზურასა და სიტყვის თავისუფლებასთან დაკავშირებით, რათა არ შეიზღუდოს რეალური ინფორმაცია და სიტყვის თავისუფლება.
მიზანმიმართული ინფორმაციის ზემოქმედება მდგრადი ქცევის ძლიერი კატალიზატორია (Silberer და სხვ., 2020). სოციალური მედიის გავლენა საკმაოდ დიდია საზოგადოებაზე. სოციალური მედია და ონლაინ პლატფორმებს, როგორც ინფორმაციის პირველად წყაროს აქვთ მკვეთრი უპირატესობა. შემდეგ ადგილზეა საგანმანათლებლო დაწესებულებები, ტრადიციული მედია და სხვა წყაროები. ძირითად წყაროდ სახელდება სოციალური მედიის ისეთი პლატფორმები, როგორებიცაა ფეისბუქი და ინსტაგრამი. დროული და საინტერესო შინაარსის მიწოდების უნარისთვის, ეს პლატფორმები წარმოჩინდა როგორც საკითხების ეფექტურად გარდაქმნის გასაგები და მიმზიდველი ნარატივი.
ქცევის ცვლილებაზე მნიშვნელოვან გავლენას ინფორმაციის წყაროების სანდოობა. ინფორმაციის მორგება კონკრეტულ აუდიტორიასთან რეზონანსისთვის და სანდო მესიჯბოქსების გამოყენება გამოვლინდა, როგორც შეუცვლელი საყრდენი ეფექტური საინფორმაციო კამპანიების განვითარებისთვის. სოციალური მედიის უზარმაზარი ძალის გამოყენებით, ინდივიდუალურ საჭიროებებზე ინფორმაციის მორგებით და სანდო წყაროებით ნდობის გაძლიერებით, ადამიანებს ეძლევათ ინფორმირებული არჩევანის გაკეთების უფლება. აღნიშნული ქმედებები გზას უხსნიან უფრო მდგრადი მომავლის მშენებლობას.
დასკვნა
ამგვარად, ინფორმაცია დღევანდელ სამყაროში არის ქცევის ჩამოყალიბების კრიტიკული მამოძრავებელი. შესაბამისი ინფორმაციის ხელმისაწვდომობა დადებითად მოქმედებს დამოკიდებულებებზე, აღქმულ სოციალურ ნორმებსა და ქცევის კონტროლზე, რაც ხელს უწყობს ქცევის ჩამოყალიბებას.
ციფრული მედია ეფექტური მექანიზმია არსებული საჭიროებების შესახებ ინფორმაციის გავრცელებაში. სოციალური მედიის პლატფორმები გამოიყენება, როგორც მძლავრი იარაღები, ისინი ბევრად უფრო ეფექტურია, ვიდრე ტრადიციული მეთოდები, ასევე შინაარსის მიწოდებისთვის ინტერაქტიული და მიმზიდველია. ამ თანამედროვე მედია საშუალებებს აქვს პოტენციალი მნიშვნელოვნად გაზარდოს ცოდნა და ეფექტურად შეცვალოს ქცევა.
მიზნობრივი კამპანიები ბევრად უფრო ეფექტურია კონკრეტულ აუდიტორიაზე წვდომისა და გავლენის თვალსაზრისით. მაგალითად, შეტყობინებები, რომლებიც ეხმიანება მოზარდებს, შეიძლება განსხვავდებოდეს იმ შეტყობინებებისგან, რომლებიც მიმართულია ხანდაზმულებზე ან ოჯახებზე. აქედან გამომდინარე, მნიშვნელოვანია შეტყობინებების მორგება კონკრეტულ დემოგრაფიულ ჯგუფებზე, როგორებიცაა ასაკი, განათლების დონე და გეოგრაფიული მდებარეობა, რათა გაიზარდოს შესაბამისობა და გავლენა. ამ მიზანმიმართულ მიდგომას შეუძლია გაზარდოს საინფორმაციო კამპანიების ეფექტურობა.
სოციალური მედიის პლატფორმები გთავაზობთ უამრავ ინსტრუმენტს მიმზიდველი შინაარსის შესაქმნელად, როგორებიცაა ვიდეო, ინფოგრაფიკა და ინტერაქტიული პოსტები. ორგანიზაციებს შეუძლიათ გამოიყენონ ეს ინსტრუმენტები ინფორმაციის ეფექტურად გასავრცელებლად, დისკუსიების წახალისებისა და მდგრადობის საკითხების ირგვლივ საზოგადოების ჩართულობის გასაძლიერებლად. სოციალური მედიის ინტერაქტიული და მიმზიდველი ბუნების გამოყენებით ორგანიზაციებს შეუძლიათ შექმნან პლატფორმა ცოდნის გაზიარებისთვის, კითხვებზე პასუხის გასაცემად და მდგრადობისადმი ერთგული საზოგადოების შესაქმნელად.
საზოგადოებისათვის ცნობილ სახეებთან პარტნიორობამ შეიძლება მნიშვნელოვნად გააფართოვოს საინფორმაციო კამპანიები და გააძლიეროს მათი სანდოობა. ინფლუენსერებს შეუძლიათ გაუზიარონ პირადი ისტორიები თავიანთი პრაქტიკის შესახებ, მოუწოდონ თავიანთ მიმდევრებს მოქმედებისკენ და აჩვენონ მდგრადი ქცევების ყოველდღიურ ცხოვრებაში ჩართვის სიმარტივე და ეფექტურობა. თუმცა, აუცილებელია იმის უზრუნველყოფა, რომ ეს პიროვნებები სანდოები იყვნენ მათი მიმდევრებისთვის. ინფლუენსერებს შეუძლიათ გაზარდონ გავლენა და შეცვალონ ქცევითი მოდელი სხვადასხვა კამპანიებით მათ მიერ დამკვიდრებული ნდობისა და გავლენის საფუძველზე.
ინფორმაცია უნდა იყოს ადვილად გასაგები. სხვადასხვა სახის გაიდლაინების და რჩევების მიწოდება საშუალებას აძლევს ადამიანებს განახორციელონ კონკრეტული ქმედებები მდგრადობის მიმართულებით. არ არის სასურველი აუდიტორიის გადატვირთვა ზედმეტი ინფორმაციის ან ტექნიკური ჟარგონის გამოყენებით. ამის ნაცვლად, ყურადღება უნდა გამახვილდეს მკაფიო, პრაქტიკული ნაბიჯების შეთავაზებაზე. ქმედითი ინფორმაციის მიწოდებას შეუძლია გაზარდოს ინფორმაციის როლი ადამინის ქცევის ჩამოყალიბებაში.
უკუკავშირის მექანიზმებს შეუძლია მოტივაცია გაუწიოს ინდივიდებს შეცვალონ თავიანთი ქცევა. აღიარება და ჯილდოები, როგორებიცაა სერტიფიკატები ან საჯარო აღიარება, კიდევ უფრო აძლიერებს პოზიტიური ქმედებებს. გამოხმაურებისა და უკუკავშირის გაძლიერების გამოყენებამ შეიძლება გაზარდოს მოტივაცია ინდივიდებისთვის, მიიღონ მდგრადი პრაქტიკა.
ამგვარად, ინფორმაცია არის საყრდენი, რომელზედაც აგებულია ადამიანის ქცევა. მკაფიო, რელევანტური და უაღრესად სანდო ინფორმაციის გავრცელებით საზოგადოებას აქვს ძალა, ხელი შეუწყოს ყველასთვის უფრო მდგრადი მომავლის მშენებლობას.
სამომავლოდ ძირითადი აქცენტი უნდა იყოს მიმართული ზედმიწევნით მორგებული საინფორმაციო კამპანიების განვითარებაზე. ეს კამპანიები დიდი ყურადღებით უნდა იყოს შემუშავებული, რათა მოერგოს სხვადასხვა აუდიტორიის სპეციფიკურ საჭიროებებსა და მისწრაფებებს. სანდო წყაროების გამოყენება უმნიშვნელოვანესია, რადგან ეს ხელს უწყობს ნდობისა და მაღალი ჩართულობის გარემოს. ინფორმაციის ეფექტური სტრატეგიები წარმოადგენს უფრო მდგრადი სამყაროსკენ ადამიანის ქცევის მნიშვნელოვანი და გრძელვადიანი ცვლილებების კატალიზატორს.
გამოყენებული ლიტერატურა
Bandura, A. (2001). Social cognitive theory: An agentic perspective. Annual Review of Psychology, 52, 1–26. https://doi.org/10.1146/annurev.psych.52.1.1.
Beauvais C. Fake news: Why do we believe it? Joint Bone Spine. 2022 Jul;89(4):105371. doi: 10.1016/j.jbspin.2022.105371.
Bosnjak M, Ajzen I, Schmidt P. The Theory of Planned Behavior: Selected Recent Advances and Applications. Eur J Psychol. 2020 Aug 31;16(3):352-356. doi: 10.5964/ejop.v16i3.3107.
Conzo, P., Fuochi, G., Anfossi, L. et al. Negative media portrayals of immigrants increase ingroup favoritism and hostile physiological and emotional reactions. Sci Rep 11, 16407 (2021). https://doi.org/10.1038/s41598-021-95800-2.
Ecker, U.K.H., Lewandowsky, S., Cook, J. et al. The psychological drivers of misinformation belief and its resistance to correction. Nat Rev Psychol 1, 13–29 (2022). https://doi.org/10.1038/s44159-021-00006-y
Gilardi, F., Gessler, T., Kubli, M., & Müller, S. (2021). Social Media and Political Agenda Setting. Political Communication, 39(1), 39–60. https://doi.org/10.1080/10584609.2021.1910390
Graves, L. (2018). Boundaries not drawn: Mapping the institutional roots of the global fact-checking movement. Journalism Studies, 613-631.
Hardin-Fanning F, Ricks JM. Attitudes, social norms and perceived behavioral control factors influencing participation in a cooking skills program in rural Central Appalachia. Glob Health Promot. 2017 Dec;24(4):43-52.
Hardavella G, Aamli-Gaagnat A, Saad N, Rousalova I, Sreter KB. How to give and receive feedback effectively. Breathe (Sheff). 2017 Dec;13(4):327-333. doi: 10.1183/20734735.009917.
Martel C, Pennycook G, Rand DG. Reliance on emotion promotes belief in fake news. Cogn Res Princ Implic. 2020 Oct 7;5(1):47. doi: 10.1186/s41235-020-00252-3.
Pennycook, G., & Rand, D. G. (2019). Fighting misinformation on social media using crowdsourced judgments of news source quality. Proceedings of the National Academy of Sciences, 116(7), 2521-2526.
Pin Luarn, Jen-Chieh Yang, Yu-Ping Chiu (2014). The network effect on information dissemination on social network sites, Computers in Human Behavior, 37:1-8. https://doi.org/10.1016/j.chb.2014.04.019.
Silberer J, Müller P, Bäumer T, Huber S. Target-Oriented Promotion of the Intention for Sustainable Behavior with Social Norms. Sustainability. 2020; 12(15):6193. https://doi.org/10.3390/su12156193
Silvers JA, McRae K, Gabrieli JD, Gross JJ, Remy KA, Ochsner KN. Age-related differences in emotional reactivity, regulation, and rejection sensitivity in adolescence. Emotion. 2012 Dec;12(6):1235-47. doi: 10.1037/a0028297.
Wakefield MA, Loken B, Hornik RC. Use of mass media campaigns to change health behaviour. Lancet. 2010 Oct 9;376(9748):1261-71. doi: 10.1016/S0140-6736(10)60809-4.