მსოფლიო წესრიგის ტრანსფორმაცია და სახელმწიფო საწარმოთა რეფორმის შეფასება საქართველოში: პილარის ანალიზი

ეთერ ხარაიშვილი  ნინო ლობჟანიძე

ჟურნალი ნომერი 4 ∘ ეთერ ხარაიშვილი ∘ ნინო ლობჟანიძე ∘
მსოფლიო წესრიგის ტრანსფორმაცია და სახელმწიფო საწარმოთა რეფორმის შეფასება საქართველოში: პილარის ანალიზი

10.36172/EKONOMISTI.2024.XX.04.KHARAISHVILI.LOBZHANIDZE

ანოტაცია

სტატიაში გაანალიზებულია მსოფლიო წესრიგის ფორმირებაზე მოქმედი ფაქტორები. დასაბუთებულია სახელმწიფო საწარმოების მნიშვნელობა მსოფლიო დღის წესრიგის ტრანსფორმაციის პროცესში. შესწავლილია განვითარებულ ქვეყნებში სახელმწიფო საწარმოების როლი სერვისების ეფექტიან მიწოდებაში, ეკონომიკურ ზრდასა და მოსახლეობის კეთილდღეობის ამაღლებაში.

საქართველოში სახელმწიფო საწარმოები ქვეყნის ბიუჯეტის ტვირთის როლს ასრულებს და მოკრძალებული წვლილი შეაქვს ეკონომიკის განვითარებაში. შესაბამისად, არგუმენტირებულია სახელმწიფო საწარმოებში რეფორმების განხორციელების აუცილებლობა.

ბიბლიოგრაფიული კვლევით გამოვლენილია სახელმწიფო საწარმოებში არსებული ძირითადი გამოწვევები, იდენტიფიცირებულია ქვეყნები, სადაც სახელმწიფო საწარმოები ხელს უწყობს ეკონომიკურ ზრდას, განვითარების სტიმულირებასა და სიღარიბის შემსუბუქებას. ასევე, შეფასებულია სახელმწიფო საწარმოების პოზიციები გლობალურ ეკონომიკასა და საჯარო პოლიტიკის განხორციელებაში. გაკეთებულია დასკვნა, რომ სახელმწიფო საწარმოები დღეს გახდნენ არა მხოლოდ გლობალური მოთამაშეები, არამედ ისინი არიან მსოფლიოს ეკონომიკური სტრუქტურის მნიშვნელოვანი ნაწილი ყველაზე სწრაფად მზარდი ეკონომიკის მქონე ქვეყნებში.

სახელმწიფო საწარმოების სფეროში არსებული გამოწვევების გამოვლენისა და პრობლემების აღმოფხვრისათვის შესწავლილია წარმატებული ქვეყნების გამოცდილება, შემოთავაზებულია საქართველოში ამ საწარმოების გამოცდილების გაზიარების გზები.

საქართველოში სახელმწიფო საწარმოების რეფორმა საერთაშორისო სტანდარტების გათვალისწინებით შეფასებულია 5 პილარით: (1) კომერციული მიზნების პრიორიტეტების განსაზღვრა; (2) კორპორაციული მართვის პრინციპების დანერგვა ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციის (OECD) პრინციპებზე დაყრდნობით; (3) სახელმწიფო საწარმოთა ფლობის პოლიტიკა და რაციონალურობის განსაზღვრა; (4) საწარმოთა საშუალოვადიანი სტრატეგიული სამიზნე მაჩვენებლებით მართვა; (5) კონკურენტული ნეიტრალურობის პრინციპის ინსტიტუციონალიზაცია.

სახელმწიფო საწარმოთა რეფორმის მიმართულებების შესახებ შემუშავებულია რეკომენდაციები.

საკვანძო სიტყვები: მსოფლიო წესრიგი, ტრანსფორმაცია, სახელმწიფო საწარმო, რეფორმა, პილარის ანალიზი.

თანამედროვე მსოფლიოში მიმდინარე პერიოდი გამოირჩევა უპრეცედენტო ინტენსიური არჩევნებით, ომებით, შეიარაღებული კონფლიქტებით, აჯანყებებითა და სხვა სახეობის კონფრონტაციით, რაც იწვევს გლობალურ არასტაბილურობას და მსოფლიო წესრიგის ტრანსფორმაციის აუცილებლობას. პერსპექტივაში გეოპოლიტიკური დღის წესრიგის ფორმირებაზე კვლავ მნიშვნელოვან გავლენას მოახდენს საომარი მოქმედებები უკრაინაში, პალესტინაში, სუდანსა და იემენში; სხვადასხვა შეიარაღებული კონფლიქტი, რომელიც მიმდინარეობს სუბსაჰარის ქვეყნებში, 2024 წელს ჩანიშნული არჩევნები 70-ზე მეტ ქვეყანაში 4 მილიარდზე მეტი ადამიანის მონაწილეობით (Carme Colomina, Senior Research Fellow, CIDOB, 2024). ასევე, მსოფლიოში მიმდინარე მოვლენები სულ უფრო არაპროგნოზირებადი ხდება ისეთი მოვლენების გამო, როგორებიცაა: მზარდი კონკურენცია, საერთაშორისონორმებისეროზია, სამყაროს დეორგანიზაციის პროცესი, თანმიმდევრულიეკონომიკურიკრიზისები, ფინანსურიპირობებისგამკაცრება,განსხვავებულიინტერესებისადაალიანსების ფორმირებაისეთსაკითხებში, როგორებიცაა მწვანედაციფრულ ეკონომიკაზე გადასვლა, ხელოვნური ინტელექტის და უკიდურესად დახვეწილი მანიპულაციის ეპოქაში საერთაშორისოუსაფრთხოების ნორმების დაცვის აუცილებლობა და სხვა.

სახელმწიფო საწარმოებს მნიშვნელოვანი როლის შესრულება შეუძლია მსოფლიო დღის წესრიგის ტრანსფორმაციის პროცესში. მრავალ განვითარებულ ქვეყანაში სახელმწიფო საწარმოები უზრუნველყოფენ ინფრასტრუქტურის ფორმირებას, სერვისების ეფექტიან მიწოდებას, დიდი წვლილი შეაქვთ ეკონომიკურ ზრდასა და მოსახლეობის კეთილდღეობის ამაღლებაში.

საქართველოში სახელმწიფო საწარმოები ქვეყნის ბიუჯეტის ტვირთის როლს ასრულებს და მოკრძალებული წვლილი შეაქვს ეკონომიკის განვითარებაში. შესაბამისად, ამ საწარმოებში აუცილებელია რეფორმების განხორციელება, რომლის პროცესში გასათვალისწინებელია ხუთი ძირითადი პილარი: (1) კომერციული მიზნების პრიორიტეტების განსაზღვრა; (2) კორპორაციული მართვის პრინციპების დანერგვა ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციის (OECD) პრინციპებზე დაყრდნობით; (3) სახელმწიფო საწარმოთა ფლობის პოლიტიკა და რაციონალურობის განსაზღვრა; (4) საწარმოთა საშუალოვადიანი სტრატეგიული სამიზნე მაჩვენებლებით მართვა; (5) კონკურენტული ნეიტრალურობის პრინციპის ინსტიტუციონალიზაცია.

კვლევის მიზანი

კვლევის მიზანია მსოფლიო წესრიგის ტრანსფორმაციის პირობებში პილარის ანალიზის გამოყენებით სახელმწიფო საწარმოთა რეფორმის მიმართულებების შესახებ რეკომენდაციების შემუშავება.

კვლევის მეთოდოლოგია

ჩატარებულია ბიბლიოგრაფიული კვლევა, კერძოდ, შეფასებულია მსოფლიო წესრიგის ტრანსფორმაციისა და სახელმწიფო საწარმოთა რეფორმის პრობლემებზე გამოქვეყნებული სამეცნიერო სტატიები და სხვადასხვა ორგანიზაციის ანგარიშები. განხორციელებულია პილარის ანალიზი,რეფორმის განხორციელების ეტაპები შეფასებულია შუქნიშნის მეთოდით, რომელსაც არაერთი ორგანიზაცია იყენებს პოლიტიკის განხორციელების ეტაპების შესაფასებლად, მათ შორისაა ინტერ-ამერიკული განვითარების ბანკი (IDB).აღნიშნული მეთოდოლოგიით, თუ დაგეგმილი ღონისძიებები შესრულდა სრულად ან მინიმუმ 80%-ით, ამ შემთხვევაში ეტაპი წარმატებულად გადალახულად ითვლება, თუ პროგრესი ვარირებს 60%-დან 80%-მდე, ფიქსირდება ზომიერი პროგრესი, და რჩება შესრულების მიღმა, თუ პროგრესი 60%-ზე ნაკლებია (IDB).

კვლევის პროცესში გამოყენებულია შედარების, ანალიზის, ექსპერტული და სხვა მეთოდები. დამუშავებულია ეროვნული და საერთაშორისო ორგანიზაციების შესაბამისი ვებგვერდები, მონაცემთა ბაზები, საქართველოს ეკონომიკური პროფილის სამინისტროების, სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის მონაცემები.

კვლევის კითხვები

საკვლევი პრობლემის კორელაციური ანალიზისა და შეფასების მიზნით განისაზღვრა კვლევის კითხვები:

RQ1:რომელი ფაქტორები განაპირობებს მსოფლიო წესრიგის ტრანსფორმაციის აუცილებლობას?

RQ2: რა როლს ასრულებს სახელმწიფო საწარმოები მსოფლიო დღის წესრიგის ფორმირებაში?

RQ3: როგორია სახელმწიფო საწარმოთა რეფორმის კომპონენტები მსოფლიო წესრიგის ტრანსფორმაციის გათვალისწინებით?

RQ4: რა ძირითადი გამოწვევებია სახელმწიფო საწარმოთა რეფორმის სფეროში?

RQ5: რომელი კონცეფციებისა და სახელმძღვანელო პრინციპების გამოყენებაა მიზანშეწონილი საქართველოსთვის სახელმწიფო საწარმოების რეფორმების საერთაშორისო გამოცდილების (OECD) თვალსაზრისით?

RQ6: რომელია სახელმწიფო საწარმოთა რეფორმის განმსაზღვრელი ძირითადი პილარი?

ლიტერატურის მიმოხილვა

მსოფლიო წესრიგის ევოლუციური ცვლილება მეცნიერთა მიერ გაანალიზებულია წარსულში, აწმყოსა და მომავალში, შესწავლილია ამ ცვლილების გამომწვევი ძირითადი ფაქტორები. კვლევებით გამოვლენილია უნიპოლარული სამყაროს წინააღმდეგობები და ახსნილია, რომ გლობალიზაცია უფრო მომგებიანია განვითარებადი ქვეყნებისთვის. დღეს გადამწყვეტია ეკონომიკური უსაფრთხოების რეგიონალიზაციის კონტექსტში განხხილვა, შესაბამისად მეცნიერები განიხილავენ გლობალიზაციას ეკონომიკური უსაფრთხოების ინტერპრეტაციით (Papava V. 2024).

მეცნიერთა მიერ გამოთქმულია მოსაზრება, რომ მსოფლიო ძალთა ახალი ბალანსისკენ მიდის და სავარაუდოდ სამყარო ლიდერის გარეშე იქნება წარმოდგენილი, მსოფლიო წესრიგს განსაზღვრავს მრავალი დიდი ბლოკი და კოალიცია ახალი წესებისა და ურთიერთპასუხისმგებლობის ფარგლებში. თუმცა, ავტორები მიუთითებენ, რომ ახალ მსოფლიო წესრიგზე გადასვლას გარკვეული დრო დასჭირდება (დაახლოებით ორი ათეული წელი). ეს პერიოდი, როგორც ახალი კოალიციების ეპოქა, გამოიწვევს მსოფლიო სისტემის რეკონფიგურაციას, მზარდ ტურბულენტობასა და გაზრდის კონფლიქტების ინტენსივობას (Grinin et al., 2017).

სახელმწიფო საკუთრებაში არსებული საწარმოები მნიშვნელოვან პოზიციებს იკავებენ კომერციულ საქმიანობაში. აღნიშნული საწარმოები განვითარებადი ეკონომიკის პოლიტიკის ლანდშაფტს ქმნის აზიის ქვეყნებში. მიუხედავად იმისა, რომ ბოლო დროს მთელ მსოფლიოში აქტიურად მიმდინარეობს ამ საწარმოების პრივატიზაციისა და დერეგულაციის ტენდენცია, სახელმწიფო საწარმოებმა მაინც შეინარჩუნეს ძლიერი პოზიციები გლობალურ ეკონომიკაში და მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ საჯარო პოლიტიკის განხორციელებაში.

სახელმწიფო საწარმოები აგრძელებენ სასიცოცხლო მნიშვნელობის ინფრასტრუქტურისა და საზოგადოების სხვადასხვა აუცილებელი საჭიროებების მომსახურებას (ენერგეტიკა, ტრანსპორტი, წყლის მენეჯმენტი, ბუნებრივი რესურსების კვლევა და სხვ.). სახელმწიფო საწარმოები გახდნენ არა მხოლოდ გლობალური მოთამაშეები, არამედ ისინი, ასევე, არიან მსოფლიოს ეკონომიკური სტრუქტურის მნიშვნელოვანი ნაწილი ყველაზე სწრაფად მზარდი ეკონომიკის მქონე ქვეყნებში. ამ საწარმოების წილად მოდის გლობალური ინვესტიციის 20%, დასაქმების 5% და წარმოებული პროდუქციის 40%-მდე (Ginting and Naqvi, 2020). განვითარებადი ქვეყნების მთავრობებმა სახელმწიფო საწარმოები თავდაპირველად შექმნეს, პირველ რიგში, იმპორტ-ჩანაცვლების მიზნით.

სამყარო სულ უფრო მეტად დეცენტრალიზებული, დივერსიფიცირებული და მრავალგანზომილებიანი ხდება. შესაბამისად, აქტუალურია იმ ფაქტორების იდენტიფიკაცია, რომლებიც გავლენას ახდენს მსოფლიო წესრიგის ტრანსფორმაციის პროცესსა და ახალისაერთაშორისო დღის წესრიგის ფორმირებაზე.

მსოფლიო წესრიგის ტრანსფორმაციის აუცილებლობას რამდენიმე მთავარი ფაქტორი განაპირობებს, მათგან აღსანიშნავია:

კონფლიქტების ინტენსივობა, სიხშირე და საერთაშორისო სამართლის ნორმების უგულებელყოფა

2023-2024 წლები მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე კონფლიქტური პერიოდია მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ. ამ პერიოდში პოლიტიკური ძალადობა თითქმის 27%-ით არის გაზრდილი. ამასთან, კონფლიქტები გამოირჩევა ინტენსივობისა და სიხშირის მაღალი დონით, გამწვავებულია დაუსჯელობისა და საერთაშორისო სამართლის ნორმების უგულებელყოფის შემთხვევები. ომი უკრაინასა და ღაზაში, სახელმწიფო გადატრიალებები აფრიკის ექვს ქვეყანაში და სხვა ნეგატიური პროცესები ნათლად აჩვენებს ძალის გამოყენების დერეგულირების პროცესის აუცილებლობას;

ხარვეზიანი დემოკრატია და დემოკრატიული პროცესების ეროზია

2024 წელს მსოფლიოს მოსახლეობის თითქმის 51%-ს მოუწევს არჩევნებში მონაწილეობა, მათგან ყოველი მეოთხე ამომრჩეველი არჩევანს გააკეთებს ხარვეზიანი დემოკრატიის და/ან ავტორიტარული რეჟიმის მქონე ქვეყანაში. ისეთ ქვეყნებში, როგორებიცაა რუსეთი, ტუნისი, ალჟირი, ბელორუსია, რუანდა ან ირანი არჩევნებს გამოიყენებს ძალაუფლების გამკაცრებისა და ლეგიტიმაციის მოპოვების მიზნით. ამავე წელს არჩევნები ჩატარდება ევროკავშირში გაწევრიანების ოთხ კანდიდატ ქვეყანაში (ბოსნია და ჰერცეგოვინა, მოლდოვა, ჩრდილოეთ მაკედონია და საქართველო). როგორც ჩანს, ბოლო პერიოდში მნიშვნელოვნად გაიზრდება საარჩევნო პროცესებთან დაკავშირებული პოლიტიკური არასტაბილურობისა და ძალადობის რისკები;

მომხმარებელთა მიგრაცია ახალი ამბების საინფორმაციო სისტემებიდან სოციალურ ქსელებში

საზოგადოება გადატვირთულია ინფორმაციის სწრაფი ცვლილებებით, იკვეთება ასიმეტრიული ინფორმაციის ნიშნები, შესაბამისად, იზრდება დისტანცია საზოგადოებას, ინსტიტუტებსა და პოლიტიკურ პარტიებს შორის. დღეს აშკარად გამოკვეთილია საინფორმაციო ამბებიდან სოციალურ ქსელებზე მომხმარებლის გადასვლის ტენდენცია. გასათვალისწინებელია, რომ მომხმარებელთა, განსაკუთრებით ახალგაზრდა თაობის, მიგრაციამ ინსტაგრამსა და TikTok-ზე არსებითად შეცვალა მოთხოვნა ახალი ამბების შინაარსთან მიმართებაში.

ხელოვნური ინტელექტი: ,,აფეთქება“დარეგულირების აუცილებლობა

2023 წელს საზოგადოების ცხოვრებაში შემოიჭრა ხელოვნური ინტელექტი და მისმა მომხმარებელმა დღეს უკვე 180 მილიონს გადააჭარბა. 2024 წელი ხელოვნური ინტელექტის რეგულირებისთვის გადამწყვეტი იქნება. ხელოვნური ინტელექტის ფართოდ გამოყენების გამო დეზინფორმაცია დამატებითი გამოწვევა იქნება „სუპერ საარჩევნო 2024 წელს“. მოსალოდნელია, რომ ხელოვნური ინტელექტის სწრაფი პროგრესი კიდევ უფრო მეტად დააზიანებს ინფორმაციისა და საარჩევნო პროცესებისადმი ნდობას. სოციალური მედიის მომხმარებელთათვის რთულია რეალურ და ყალბ სიახლეებს შორის განსხვავების დადგენა;

ჰუმანიტარული კოლაფსი

2023 წლის ბოლოსთვის, ომმა და ძალადობამ მსოფლიოში იძულებით გადაადგილებულ პირთა რაოდენობა 114 მილიონ ადამიანამდე გაზარდა. UNHCR-ის თანახმად, აღნიშნული პროცესის მთავარი გამომწვევი მიზეზი იყო ომი უკრაინაში და კონფლიქტები სუდანში, კონგოს დემოკრატიულ რესპუბლიკასა და მიანმარში, ასევე, გვალვა და წყალდიდობა მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში, გახანგრძლივებული ჰუმანიტარული კრიზისი სომალსა და ავღანეთში;

„ნარატივების ბრძოლა“

მსოფლიო „ნარატივების ბრძოლაშია“ჩართული. ჰეგემონური ნარატივები გამოწვევის წინაშეა, რეგიონულ დღის წესრიგს ადგენენ საშუალო ზომის სახელმწიფოები, ხოლო ტრადიციული ძალები იძულებულნი არიან მოიძიონ საკუთარი სივრცე გლობალურ სამყაროში და სხვ.

სახელმწიფო საწარმოების რეფორმა ხშირად ვერ აღწევს დასახულ მიზანს, შესაბამისად, მეცნიერები იკვლევენ კორპორაციული მართვის ეფექტიანობაზე მოქმედ ფაქტორებს (Ferdiana, and Sugiyarto, 2022).

სახელმწიფო საკუთრებაში არსებული საწარმოების როლი ეკონომიკურ განვითარებაში ქვეყნების მიხედვით განსხვავებულია. სახელმწიფო საწარმოებმა შესაძლებელია მნიშვნელოვანი როლი შეასრულონ ეკონომიკური განვითარების ხელშეწყობაში. მაგალითად, ირლანდიაში ასეთი საწარმოების უმეტესობა უზრუნველყოფს ქვეყნისათვის კონკურენტუნარიანი ინფრასტრუქტურით მომსახურებას და სერვისების მიწოდებას. ელექტროენერგიის, გაზის, აეროპორტების, საზღვაო პორტების, რკინიგზისა და სხვათა სახით (Forfas, 2010).

მეცნიერები ყურადღებას ამახვილებენ საჯარო ბიზნესში რეფორმის იდენტიფიცირების პრობლემებზე, მიზანშეწონილად მიიჩნევენ რეფორმის მხარდამჭერი პროექტების შემუშავების აუცილებლობას, ასევე, საწარმოთა პორტფოლიოს შედგენას (Szarzec, Dombi, and Matuszak, 2011).

ნაწილობრივი რეფორმები, თუნდაც მნიშვნელოვანი, ვერ უზრუნველყოფს დანახარჯები-გამოშვების თანაბარზომიერ ზრდას. ეკონომიკის ეფექტიანად წარმართვისათვის აუცილებელია საჯარო სექტორის რეფორმა. ამასთან, ეფექტიანი შედეგების მიღწევა მდგრადი ზრდისთვის მსგავსიაპოსტსაბჭოთა ეკონომიკის მქონე ქვეყნებისთვის (Kaufmann, 1997).

მსოფლიო დღის წესრიგის ტრანსფორმაციის პროცესში გასათვალისწინებელია სახელმწიფო საწარმოთა რეფორმის აუცილებლობა. განვითარებად ქვეყნებში რეფორმა საერთაშორისო სტანდარტების მიხედვით უნდა განხორციელდეს. სწორედ პილარის ანალიზი შეესაბამება გლობალური საზოგადოების კონცეფციას, ხელს უწყობს იდეების განხორციელებას, რომლებიც აქტუალურია დღევანდელი ეპოქისათვის - მსოფლიოს განვითარების, უსაფრთხოების, გამჭვირვალობის, თანამშრომლობის, ცივილიზაციისა და მმართველობისთვის. ის უზრუნველყოფს არა მხოლოდ კონცეპტუალური ჩარჩო-პირობების განსაზღვრას, არამედ წარმოადგენს პრაქტიკულ საგზაო რუკას საერთო განვითარებისა და კეთილდღეობის მისაღწევად. იგი არის ეკონომიკური ინტეგრაციის, ურთიერთდაკავშირებული განვითარების და მიღწევების გაზიარების გასაღები (The Belt and Road Initiative, 2023). საჭიროა განისაზღვროს ეკონომიკური უსაფრთხოებისა და ეკონომიკური საფრთხეების შინაარსი, აგრეთვე ის, თუ როგორ უკავშირდება ისინი უსაფრთხოების საერთაშორისო სისტემას (Papava V., Maisaia V. 2023).

მწვანე და ციფრული ტრანსფორმაციის პროცესში მნიშვნელოვანია, ასევე, მოხდეს სოციალური წესების ადაპტაცია მსოფლიო წესრიგის მოთხოვნებთან, რომელიც უზრუნველყოფს თაობებს შორის სოლიდარობას. ციფრული ტრანსფორმაცია, ასევე, უნდა განიხილებოდეს, როგორც საწარმოების მდგრადი განვითარების შესაძლებლობა (Kharaishvili, Lobzhanidze, 2024). საჯარო სექტორის რეფორმის პროცესში აუცილებელია მეწარმეები ზრუნავდნენ თავიანთ თანამშრომლებზე, ახალი სამუშაო ადგილების შექმნასა და განვითარების სამომავლო შესაძლებლობებზე. ძალიან მნიშვნელოვანია ყველა იმ სივრცის ათვისება, რაც სხვადასხვა სექტორში არსებობს, ამ მხრივ, განსაკუთრებით ყურადღების ქვეშ უნდა მოხვდეს სოფლის მეურნეობის სექტორი, სადაც მომუშავე სახელმწიფო საწარმოებს სხვადასხვა შესაძლებლობების ათვისება შეუძლიათ ეფექტიანი სახელმწიფო პოლიტიკის ფარგლებში (Kharaishvili, 2015). ცვლილებები უფრო მწვანე, სამართლიანი და ინკლუზიური მომავლისათვის მოითხოვს ყურადღების გადატანას სოციალურ საკითხებზე. სიღარიბის ან სოციალური გარიყულობის რისკის ქვეშ მყოფი ადამიანების რაოდენობა 2030 წლისთვის მინიმუმ 15 მლნ-ით უნდა შემცირდეს. ამიტომ საჭიროა სოციალური პილარის პრინციპების განხორციელება ევროკავშირისა და წევრი სახელმწიფოების დონეზე, შესაბამისი კომპეტენციების გათვალისწინებით (Commission President von der Leyen (speech to the European Parliament, 2021).

სახელმწიფო საწარმოთა უმეტესობა მნიშვნელოვანი ფინანსური რისკის მატარებელია და მათთან დაკავშირებით არსებობს უამრავი გამოწვევა არსებობს (მაისურაძე დ. და სხვ. 2018).

სახელმწიფო საწარმოები მრავალ ქვეყანაში ხელს უწყობს ეკონომიკურ ზრდას, განვითარების სტიმულირებასა და სიღარიბის შემსუბუქებას (Gigineishvili at al., 2021). სახელმწიფო საწარმოები პოსტსოციალისტურ ქვეყნებში თითქმის ყველგან ზარალიანია, თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ წარმატებული სახელმწიფო საწარმოები დღეს ხშირად გვხვდება მსოფლიოს ისეთ ქვეყნებში, როგორებიცაა: აშშ, ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკა, გერმანია, ირლანდია, ვიეტნამი და სხვა.

სახელმწიფო საწარმოების სფეროში არსებული გამოწვევების გამოვლენისა და პრობლემების აღმოფხვრისათვის მნიშვნელოვანია წარმატებული ქვეყნების გამოცდილების გაანალიზება და რეფორმის გზებზე რეკომენდაციების შემუშავება.

დისკუსია და ანალიზი

სახელმწიფო სექტორის წილი ეკონომიკაში ქვეყნების მიხედვით განსხვავებულია. ეს ინდიკატორი იზრდებოდა იმ ქვეყნებში, სადაც ევროპის რეკონსტრუქციისა და განვითარების ბანკი (EBRD) ინვესტიციებს ახორციელებდა. თუმცა, სახელმწიფო საკუთრება კვლავ გავრცელებულია ბევრ სექტორში და ზოგიერთ ქვეყანაში ზრდის ტენდენციითაც გამოირჩევა (მაგალითად, უნგრეთში, პოლონეთში, თურქეთში და სხვ.). სახელმწიფო საკუთრების წილი 1990-იან წლებში ეკონომიკური ტრანსფორმაციის მნიშვნელოვანი საზომი იყო, მაგრამ მიმდინარე ეტაპზე ამ პრობლემებზე ყურადღება შედარებით შენელდა. ქვეყნებმა, რომლებმაც შეინარჩუნეს სახელმწიფო საწარმოები, საჭიროებენ ამ სექტორში კორპორაციული მართვის, ფინანსურ მენეჯმენტისა და სხვა მნიშვნელოვანი საკითხების გაუმჯობესებას.

საქართველოში სახელმწიფო საწარმოების უმეტესობა, როგორც სხვა პოსტსოციალისტურ ქვეყნებში, ზარალიანი იყო წლების მანძილზე. თუმცა, 2021 წელს სახელმწიფო საკუთრებაში არსებულ 147 საწარმოს მთლიანმა მოგებამ 376 მლნ ლარი შეადგინა (საქართველოს ფინანსთა სამინისტრო). კერძოდ, ამ წელს მოგება დაფიქსირდა საქართველოს რკინიგზაში - 53 მლნ ლარი შეადგინა, ნავთობისა და გაზის კორპორაციაში - 137.6 მლნ ლარი, სახელმწიფო ელექტროსისტემაში - 235 მლნ ლარი, სახელმწიფო ფოსტაში - 32 მლნ ლარი, გაზის ტრანსპორტირების კომპანიაში - 25 მლნ ლარი, ენგურჰესში - 42 მლნ ლარი, წყალმომარაგების კომპანიაში - 37 მლნ ლარი და სხვ. თბილისის სატრანსპორტო კომპანიაში 173 მლნ ზარალი აღინიშნა. აღნიშნული ფინანსური მაჩვენებლის მიღწევა ძირითადად განპირობებული იყო როგორც ეროვნული ვალუტის გამყარების შედეგად გამოწვეული კურსთა შორის სხვაობით, ასევე, ქვეყანაში გაუმჯობესებული ეკონომიკური მდგომარეობით.

დინამიკაში მონაცემების ანალიზი გვიჩვენებს, რომ სახელმწიფო საწარმოები ფინანსური მაჩვენებლების მხრივ არასტაბილურობით გამოირჩევიან, მათ წინაშე მრავალი გამოწვევა და შესაბამისად რეფორმის განხორციელება დღის წესრიგის მთავარი საკითხია.

საქართველოში სახელმწიფო საწარმოების სექტორის მთავარი გამოწვევები და მათი დაძლევის გზები მოცემულია 2023-2026 წლების სტრატეგიაში (სახელმწიფო საწარმოთა ყოვლისმომცველი რეფორმის სტრატეგია 2023-2026 წწ.). მასში წარმოდგენილია ხედვა სახელმწიფო სექტორის 4 წლიან პერიოდში განვითარების შესახებ. სტრატეგიის მიზანია სახელმწიფო კორპორაციების ეფექტიანობის გაზრდა ეკონომიკური ზრდის ხელშეწყობისა და საჯარო ფინანსების გაძლიერების უზრუნველსაყოფად. ამ მიზნის მიღწევის მთავარ შესაძლებლობად მიჩნეულია სახელმწიფო საწარმოთა რეფორმა. სახელმწიფო საწარმოთა რეფორმა საერთაშორისო სტანდარტების გათვალისწინებით ხუთი პილარით ფასდება: (1) კომერციული მიზნების პრიორიტეტების განსაზღვრა; (2) კორპორაციული მართვის პრინციპების დანერგვა ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციის (OECD) პრინციპებზე დაყრდნობით; (3) სახელმწიფო საწარმოთა ფლობის პოლიტიკა და რაციონალურობის განსაზღვრა; (4) საწარმოთა საშუალოვადიანი სტრატეგიული სამიზნე მაჩვენებლებით მართვა; (5) კონკურენტული ნეიტრალურობის პრინციპის ინსტიტუციონალიზაცია.

სახელმწიფო საწარმოთა პორტფელის ანალიზმა გვიჩვენა, რომ 2022 წლის მონაცემებით, საქართველოში 310 საწარმოა რეგისტრირებული, მათგან ენერგეტიკის სექტორში ფუნქციონირებს საწარმოთა 53%, ტრანსპორტის სექტორში 25%, დანარჩენი 22% სხვადასხვა სექტორშია წარმოდგენილი, დასაქმებულთა რიცხოვნობა კი 62 000 კაცს შეადგენს (საქართველოს ფინანსთა სამინისტრო, 2023).

რეფორმის პროცესში კორპორაციული მართვა განიხილება როგორც კომპანიის მენეჯმენტის, სამეთვალყურეო საბჭოს, დაინტერესების პირებისა და სხვა ჩართული მხარეების ურთიერთობა. კორპორაციული მართვის სტრუქტურის მეშვეობით განისაზღვრება კომპანიის მიზნები, ამ მიზნების მიღწევის საშუალებები და ხორციელდება ამ მიზნების მიღწევის ზედამხედველობა.

კორპორაციული მართვის შეფასება შესაბამისი სტანდარტებისა და კოდექსების შესრულების ანგარიშის (ROSC) შესახებ მსოფლიო ბანკისა და საერთაშორისო სავალუტო ფონდის (IMF) პროგრამის ნაწილს წარმოადგენს.

სქემა 1. სახელმწიფო საწარმოთა რეფორმის განხორციელების ეტაპების შუქნიშანი

წყარო: აგებულია ავტორთა მიერ

კორპორაციულ მართვასთან მიმართებაში საქართველოს საკანონმდებლო და მარეგულირებელი ბაზის განვითარება რამდენიმე ეტაპად განხორციელდა. 2015 წლამდე საქართველოს საკანონმდებლო და მარეგულირებელი ბაზა კორპორაციულ მართვასთან დაკავშირებით შეზღუდული იყო. 2016 წლიდან საქართველო-ევროკავშირის ასოცირების ხელშეკრულების ძალაში შესვლის შემდეგ, საკანონმდებლო და მარეგულირებელმა ბაზამ სრული ტრანსფორმაცია განიცადა. 2018 წლიდან ამოქმედდა კომერციული ბანკების კორპორაციული მართვის კოდექსი, ხოლო 2021 წელს გამოქვეყნდა კორპორაციული მართვის კოდექსი სახელმწიფო საწარმოებისთვის, შეიქმნა სახელმწიფო საწარმოთა რეფორმის მაღალი დონის საბჭო. ამავე წელს მნიშვნელოვნად განახლდა კანონი „მეწარმეთა შესახებ“, 2022 წელს შეიქმნა საქართველოს სახელმწიფო საწარმოთა ყოვლისმომცველი რეფორმის 2023-2026 წლების სტრატეგია და სამოქმედო გეგმა, განისაზღვრა სამი საპილოტე მსხვილი კომპანია: ,,საქართველოს რკინიგზა“, ,,საქართველოს აეროპორტების გაერთიანება“, ,,საქართველოს გაზის ტრანსპორტირების კომპანია“ (იხ. სქემა 1). საქართველოში განხორციელებული რეფორმების შედეგად მნიშვნელოვნად გაუმჯობესდა ბიზნეს გარემო ამ სექტორში, შემსუბუქდა ბიზნეს საქმიანობასთან დაკავშირებული ადმინისტრაციული ბარიერები, მოქნილი გახდა სახელმწიფო სერვისების მიწოდება. სექტორში განხორციელებული საქართველოს ეკონომიკური პოლიტიკა დადებითად შეფასდა სხვადასხვა უწყებებისა და საერთაშორისო ფინანსური ინსტიტუტების მიერ და შედეგები აისახა ეკონომიკური თავისუფლების ინდექსებსა და რეიტინგებში (Kharaishvili, Lobzhanidze, 2024). მნიშვნელოვანია, ამ მხრივ გათვალისწინებული იყოს ასევე, საერთაშორისო საუკეთესო პრაქტიკები.

სახელმძღვანელო პრინციპების, რომელიც შემოთავაზებულია ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციის (OECD) მიერ, მთავარია მიზანია სახელმწიფო საწარმოების საქმიანობის ეფექტიანობის, გამჭვირვალობისა და ანგარიშვალდებულების ზრდა (OECD, 2015). მოცემული პრინციპები შემუშავდა 2005 წელს კორპორაციული მართვის ზოგად პრინციპებთან ერთად.

ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციის (OECD) მიერ შემუშავებული სახელმძღვანელო პრინციპები სახელმწიფო საწარმოთა კორპორაციული მართვის შესახებ წარმოადგენს რეკომენდაციებს, რომელთა მიზანია სახელმწიფო საწარმოთა საქმიანობაში ეფექტიანობის, გამჭვირვალობისა და ანგარიშვალდებულების უზრუნველყოფა (OECD, 2015). აღნიშნული სახელმძღვანელო პრინციპები თავდაპირველად 2005 წელს შეიმუშავა კორპორაციული მართვის ზოგად პრინციპებთან ერთად. უნდა აღინიშნოს, რომ სახელმწიფო საწარმოთა როლი და მნიშვნელობა ძალიან დიდია როგორც განვითარებადი, ისე განვითარებული ქვეყნების ეკონომიკაში. სახელმძღვანელო პრინციპები ხაზს უსვამს სახელმწიფო საწარმოთა მნიშვნელოვან როლს არაერთი ქვეყნის ეკონომიკაში და მიუთითებს, რომ მათი როლი კიდევ უფრო დიდია განვითარებად ქვეყნებში და ხელს უწყობს სამართლიანი კონკურენტული გარემოს ჩამოყალიბებას სახელწმიფო და კერძო საწარმოებისათვის (OCED, 2015).

მნიშვნელოვანია, ასევე, მსოფლიო ბანკის მიერ 2014 წელს შემუშავებული სახელმწიფო საწარმოთა კორპორაციული მართვის ანგარიში (World Bank Group, 2014), რომელშიც ხაზგასმულია გამჭვირვალობასთან და ანგარიშვალდებულების ხარისხთან დაკავშირებული რეკომენდაციები. მთავარი ლაიტმოტივი, რაც ანგარიშს გასდევს არის ის, რომ სახელმწიფო საწარმოებში უნდა გაიმიჯნოს ეკონომიკური საქმიანობა და საჯარო ფუნქციები. მსოფლიო ბანკის მთავარ რეკომენდაციას წარმოადგენს კორპორაციული მართვის სარეკომენდაციო კოდექსის შექმნა, რაც საუკეთესო სტანდარტების დანერგვის ფართო შესაძლებლობებს აჩენს.

ლატვიაში 2014 წელს საჯარო პირების საწარმოებისა და კაპიტალის წილების მართვის შესახებ კანონის მიღების შემდეგ, ნორმატიულ მოთხოვნად ჩამოყალიბდა პრაქტიკა ახლად დაარსებული ერთეულებისთვის კორპორაციული მმართველობის სისტემა. ამ ქვეყანაში შექმნილი სექტორთაშორისი საკოორდინაციო ცენტრი (Cross-Sectoral Coordination Centre) პასუხისმგებელია ლატვიის სახელმწიფო საწარმოების მუშაობის მონიტორინგზე, ჩართული სამინისტროებისა და ინსტიტუტების კონსულტაციებზე, სახელმწიფო საწარმოების მენეჯმენტსა და კორპორაციულ მართვაზე. კანონის 22-ე პუნქტი ადგენს, რომ საკოორდინაციო განყოფილების ამოცანების ჩამონათვალს შორის არის საჯარო სექტორის შესახებ ინფორმაციის გამოქვეყნების კოორდინაცია და წლიური აგრეგირებული ანგარიშის მომზადება (OECD, 2022).

2010 წელს ლიეტუვამ წამოიწყო რეფორმა, რომლის მიზანი იყო გამჭვირვალობის, ანგარიშვალდებულებისა და ეფექტურობის გაძლიერება თავის სახელმწიფო საწარმოებში. როგორც ამ რეფორმის კომპონენტი, ლიეტუვას მთავრობამ მხარი დაუჭირა განახლებულ გამჭვირვალობის სახელმძღვანელო პრინციპებს, რომლებიც გამოიყენება ყველა სახელმწიფო საწარმოსთვის. ეს გაიდლაინები ავალდებულებს, რომ ასეთმა საწარმოებმა რეგულარულად უნდა გამოაქვეყნონ კვარტალური და წლიური ანგარიშები, სადაც დეტალურად იქნება აღწერილი მათი საოპერაციო აქტივობები და ფინანსური მაჩვენებლები მათ შესაბამის ვებგვერდებზე. 2012 წელს ლიეტუვას მთავრობამ შემოიღო შემდგომი დირექტივები, რომლებიც ადგენს მკაფიო კრიტერიუმებს, რომლებიც უნდა დაიცვან ნებისმიერი ახალი სახელმწიფო საწარმოს შექმნისას (Valdymo koordinavimo centras, 2023):

ეფექტიანი და გამჭვირვალე სამეთვალყურეო საბჭო;
ძლიერი მართვა;
კარგად განსაზღვრული მიზნები და ამოცანები.

შვედეთში სახელმწიფო საწარმოების მართვის ჩარჩო განისაზღვრება „სახელმწიფო საკუთრების პოლიტიკით“ (State Ownership Policy). სახელმწიფო საკუთრებაში არსებული საწარმოები მოქმედებენ კერძო კომპანიების მსგავსად „საწარმოთა შესახებ კანონისა“ (Companies Act) და შვედეთის კორპორაციული მართვის კოდექსის (Swedish Code of Corporate Governance) რეგულაციების შესაბამისად. შვედეთის მიერ გამოქვეყნებულ სახელმწიფო საწარმოების ბოლო წლიურ ანგარიშში გამოკვეთილია სახელმწიფო დახმარების სამართლებრივი ბაზის მიმოხილვა. საწარმოებისთვის, რომლებიც იღებენ საბიუჯეტო დახმარებებს, ანგარიშში აღწერილი უნდა ჰქონდეს შემდეგი ინფორმაცია (Ministry of Finance, 2021):

1. საანგარიშო ფინანსური წლის საბიუჯეტო დახმარების ოდენობა;

2. სახელმწიფო საწარმოების მთლიანი შემოსავალი;

3. საბიუჯეტო დახმარების პროცენტული წილი.

სახელმწიფო საწარმოების კორპორაციული მართვის საერთაშორისო პრაქტიკის შესწავლის საფუძველზე საქართველოში მიზანშეწონილია სახელმწიფო კორპორაციებმა გაიზიარონ ზოგიერთი გამოცდილება:

მნიშვნელოვანია კორპორაციების მიერ მომზადდეს თავიანთი ფინანსური უწყისები;
კორპორაციებმა რეგულარულად უნდა ჩაატარონ აუდიტი და გამოაქვეყნონ ისინი კერძო სექტორის კომპანიების მსგავსად, რათა გააძლიერონ კონკურენტული ნეიტრალიტეტი, გამჭვირვალობა და ანგარიშვალდებულება;
საქართველოს პრაქტიკის საერთაშორისო სტანდარტებთან შესაბამისობის მიზნით, მიზანშეწონილია გაუმჯობესების განხორციელება მთავრობის საკუთრების უნიკალური გარემოებების გათვალისწინებით, ცენტრალურ თუ ადგილობრივ დონეზე;
ყველა სახელმწიფო საწარმოს ფინანსურ ანგარიშგებაში უნდა იყოს გამჟღავნებული კვაზიფისკალური აქტივობები და ტრანზაქციები დაკავშირებულ მხარეებთან, მათ შორის კორპორაციებსა და მთავრობას ან სხვა სახელმწიფო ერთეულებს შორის;
მმართველობის ანგარიშებში დეტალურად უნდა იყოს აღწერილი სამეთვალყურეო საბჭოს წევრების კვალიფიკაცია და გამოცდილება, მათი ამჟამინდელი როლები სხვა საბჭოებში და მათი დამოუკიდებლობის სტატუსი. ასევე, გადამწყვეტია ინფორმაციის მიწოდება აღმასრულებელ კომპენსაციაზე, როგორც მთლიან, ისე ინდივიდუალურ დონეზე;
სახელმწიფო საწარმოებმა უნდა წარუდგინონ თავიანთი ფინანსური ანგარიშგება ქვეყნის პარლამენტისა და ადგილობრივ საბჭოების წინაშე ოფიციალური განხილვის მიზნით;
საერთაშორისო კარგი პრაქტიკის შესაბამისად, ასევე, განსაზღვრული უნდა იყოს გენდერული მრავალფეროვნების მოთხოვნა.

დასკვნა

საქართველოს სახელმწიფო საწარმოები ეკონომიკურად მნიშვნელოვან სექტორებში მოქმედებენ და მოქალაქეებს აწვდიან მნიშვნელოვან საჯარო მომსახურებას. საწარმოებში ეფექტიანი და ძლიერი კორპორაციული მენეჯმენტის სისტემების დანერგვა აუცილებელია მათი ეკონომიკური გავლენის გასაძლიერებლად, ბიზნეს გარემოს გასაუმჯობესებლად და ფისკალური რისკების შესამცირებლად. გაზრდილი გამჭვირვალობა და ფინანსური სტაბილურობა ასევე, ხელს შეუწყობს მათ ინტეგრაციას და აქტიურ მონაწილეობას კაპიტალის ბაზარზე. სახელმწიფო საწარმოების რეფორმას ხუთი ურთიერთდაკავშირებული პილარის გაანალიზებით უნდა მივუდგეთ. სტანდარტების წარმატებით დანერგვისა და კორპორაციული მმართველობის გასაუმჯობესებლად, ამ საყრდენის ყველა ასპექტი უნდა იყოს განხილული და შესრულებული.

ეფექტიანი კორპორაციული მართვის მნიშვნელოვანი წინაპირობებია: ჩართული მხარეების პასუხისმგებლობა, ანგარიშვალდებულება, პროცესის ღიაობა, სამართლიანობა, საერთაშორისო გამოცდილების გაზიარება.

სასურველია სახელმწიფო საწარმოებმა პერმანენტულად შეიმუშაონ მოკლევადიანი და გრძელვადიანი გეგმები და წარუდგინონ ჩართულ და დაინტერესებულ მხარეებს.

მნიშვნელოვანია სახელმწიფო საწარმოებში შემუშავდეს და განვითარდეს ეთიკის კოდექსი და დისციპლინური წარმოების დაცვის მექანიზმები. არსებითია უზრუნველყოფილი იყოს თითოეული სახელმწიფო საწარმოს საჯარო ინფორმაციაზე ხელმისაწვდომობა. როგორც ნაშრომში აღინიშნა, რეფორმა ამ ეტაპზე შესაძლოა განვითარდეს ორი სცენარით 2025 წლიდან, გაგრძელდეს არსებული, ან შემუშავდეს ახალი პროგრამა. ორივე შემთხვევაში მნიშვნელოვანია, გათვალისწინებული იყოს, ყველა ის მიგნება, რომელიც დასკვნისა და რეკომენდაციების სახითაა შემოთავაზებული, რაც პროგრესს უფრო დააჩქარებს და სახელმწიფო საწარმოებისა და საზოგადოებისათვის მდგრად შედეგებს მოიტანს.

გამოყენებული ლიტერატურა

მაისურაძე დ., ნარმანია გ., ლაზიშვილი მ., ტყეშელაშვილი მ., შაკიაშვილი ი., ზვიერიევ ი. (2018). სახელმწიფო საწარმოები საქართველოში, არსებული სამართლებრივი რეგულირება, გამოწვევები.
მსოფლიო ბანკის ჯგუფი, ანგარიში სტანდარტებისა და კოდექსების შესრულების შესახებ, (2021) https://openknowledge.worldbank.org/server/api/core/bitstreams/ce2c1bf7-049f-51de-b1c1-def4db1c800b/content
საქართველოს კანონი „მეწარმეთა შესახებ“ https://matsne.gov.ge/ka/document/view/5230186?publication=8

საქართველოს სახელმწიფო საწარმოთა ყოვლისმომცველი რეფორმის 2023-2026 წლების სტრატეგიის 2023-2024 წლის სამოქმედო გეგმა
საქართველოს ეკონომიკისა და მდგრადი განვითარების სამინისტრო, სახელმწიფო საწარმოთა რეფორმა https://www.economy.ge/uploads/files/2017/reformebi/sacarmoebus_reforma/soe_reform_one_pager(2).pdf
საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს ანგარიში. www. https://mof.ge/
საქართველოს ფინანსთა სამინისტრო, საქართველოში სახელმწიფო საწარმოთა კორპორაციული მართვის პრაქტიკების შესახებ ანგარიში, (2021) https://www.mof.ge/images/File/publications/2021/03-09-2021/SOE%20Corporate %20Governance%20Report_August%2031.pdf
საქართველოს ფინანსთა სამინისტრო (2023). ინფორმაცია ფისკალური რისკების შესახებ სახელმწიფო საწარმოთა აგრეგირებული ანგარიში 2023 წელი. https://mof.ge/images/File/2024_Biujeti/03-11-2023/danartebi/17 . fiscal%20Risks%20and%20SOE%20Aggregate%20Report.pdf
სახელმწიფო საწარმოთა კორპორაციული მართვის კოდექსი
სახელმწიფო საწარმოთა ყოვლისმომცველი რეფორმის სტრატეგია 2023-2026 წლებისათვის. https://www.mof.ge/images/File/publications/2022/08-12-2022/%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%AE%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%9B%E1%83%AC%E1%83%98%E1%83%A4%E1%83%9D%20%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%AC%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%9B%E1%83%9D%E1%83%97%E1%83%90%20%E1%83%A0%E1%83%94%E1%83%A4%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%9B%E1%83%98%E1%83%A1%20%E1%83%A1%E1%83%A2%E1%83%A0%E1%83%90%E1%83%A2%E1%83%94%E1%83%92%E1%83%98%E1%83%90.pdf
საერთაშორისო სავალუტო ფონდი, ქვეყნის ტექნიკური ანგარიში - სახელმწიფო საწარმოთა რეფორმის სტრატეგიის პროექტი, N 21/270, (2021)
Gigineishvili, N. at al. (2021). The Role of the State in Promoting Long-Term Growth.
Ginting, E., and Naqvi, K. (2020). Reforms, Opportunities, and Challenges for State-Owned Enterprises. https://www.adb.org/sites/default/files/publication/618761/reforms-opportunities-challenges-state-owned-enterprises.pdf
Grinin, L., Korotayev, A., Issaev, L., Shishkina, A., Ivanov, E., Meshcherina, K. (2017). Word Order Transformation and Sociopolitical Destabilization. https://philarchive.org/archive/GRIWOT
Kaufmann, D. (1997). 15 The Missing Pillar of a Growth Strategy for Ukraine: Reforms for Private Sector Development. https://www.elibrary.imf.org/display/book/9781557756190/ch015.xml
Kharaishvili E. (2015). Farm Diversification and the Corresponding Policy for its Implementation in Georgia, World Academy of Science, Engineering and Technology, International Journal of Social, Education, Economics and Management Engineering Vol: 9 No: 5, 2015. DOI:10.13140/RG.2.1.1571.6241
Kharaishvili E., Lobzhanidze N. (2024). “Digital Transformation in Small and Medium-Sized Enterprises: Approaches and Challenges (Focus: Agricultural Sector of Georgia)”. Medicon Agriculture & Environmental Sciences 6.1 (2024): 16-26. https://doi.org/10.55162/MCAES.06.151
Kharaishvili E., Lobzhanidze N. (2023). “Challenges and Opportunities for Promoting Sustainable Development in Small and Medium-Sized Enterprises (Case of Georgia)”. Medicon Agriculture & Environmental Sciences 4.5 (2023): 05-15.
Inter-American Development Bank (IDB) Traffic-Light Methodology. https://crf.iadb.org/en/2016-2019/traffic-light-methodology
Lithuania https://governance.lt/en/vkc-ataskaitos/
Ministry of Finance (2021). Annual report for state-owned enterprises 2020, Government office of Sweden. https://www.government.se/reports/2021/09/annual-report-for-state-owned-enterprises-2020
OECD, Guidelines on Corporate Governance of State-owned Enterprises (2015).
OECD (2022). Monitoring the Performance of State-owned Enterprises, Good Practice Guide for Annual Aggregate Reporting.http://www.oecd.org/corporate/monitoring-performance-state-owned-enterprises.htm
OECD, Remuneration policies and practices https://www.oecd-ilibrary.org/sites/ efbde381-en/index.html?itemId=/content/component/efbde381-en
Papava V. (2024).Globalization with Economic Security and “Glocalization”. (PDF) Globalization with Economic Security and "Glocalization" (researchgate.net).
Papava V., Maisaia V. (2023). On Economic Security under Confrontational Globalization and the Main Concepts of Geo-Economic Warfare. BULLETIN OF THE GEORGIAN NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES, vol. 17, no. 3, 2023.
Sweden https://www.government.se/reports/2021/09/annual-report-for-state-owned-enterprises-2020/
Szarzec, K., Dombi, Á., and Matuszak, P. (2011). State-Owned Enterprise Engagement and Reform. This document is being disclosed to the public in accordance with ADB’s Public Communications Policy 2011. https://www.adb.org/sites/default/files/evaluation-document/349826/files/in407-18.pdf
The Belt and Road Initiative: A Key Pillar of the Global Community of Shared Future (2023). http://www.scio.gov.cn/zfbps/zfbps_2279/202310/t20231010_773734.html
Valdymo koordinavimo centras (2023). State-Owned Enterprises in Lithuania 2022-2023. https://governance.lt/wp-content/uploads/2023/11/VKC-VVI-Metine-Ataskaita_2023_EN_.pdf
World Bank Group (2014). Corporate Governance of State-Owned Enterprises: A Toolkit
Carme Colomina, Senior Research Fellow, CIDOB (2024). The World in 2024: ten issues that will shape the international agenda. https://www.cidob.org/en/ publications/publication_ series/notes_internacionals/ 299/the_world_in_2024_ten_issues_that_will_shape_the_international_agenda
Commission President von der Leyen (speech to the European Parliament, 2021). European Council, A new strategic agenda for the EU 2019-2024. https://op.europa.eu/webpub/empl/european-pillar-of-social-rights/en/
Ferdiana, N., and Sugiyarto, T. (2022). State-Owned Enterprises (SOEs): The Role in Economic Development and The Determinant of Its Performance. https://www.researchgate.net/publication/365072613_State-Owned_Enterprises_SOEs_The_Role_in_Economic_Development_and_The_Determinant_of_Its_Performance
Forfas (2010). The Role of State Owned Enterprises: Providing Infrastructure and Supporting Economic Recovery. https://enterprise.gov.ie/en/publications/publication-files/ forf%C3%A1s/the-role-of-state-owned-enterprises.pdf