ჟურნალი ნომერი 3 ∘ რუსუდან პაპასკირი ∘
საქართველოში სამშენებლო კომპანიების რეგულირების სახელმწიფო მექანიზმის შეფასება

journal N3 2025

DOI:  10.52340/ekonomisti.2025.03.05

ანოტაცია. ნაშრომი იკვლევს საქართველოს სამშენებლო ბიზნესის რეგულირების სახელმწიფო მექანიზმს და  აფასებს მის ქმედითუნარიანობას.

სტატიის მიზანია სახელმწიფოს მხრიდან სამშენებლო ბიზნესზე ზემოქმედების ისეთი ფისკალური და სარეგულაციო ბერკეტების შესწავლა და გაანალიზება, როგორებიცაა – ანტიმონოპოლიური და საგადასახადო კანონმდებლობა, სახელმწიფო სესხები, სუბსიდიები და საკრედიტო განაკვეთები.

კვლევაში წარმოჩენილია ანტიმონოპოლიური სამსახურის, დაბეგვრის პროგრესული სისტემის გაუქმების უარყოფითი მხარეები.

ნაშრომში შემოთავაზებულია სამშენებლო ბიზნესის რეგულირების სახელმწიფო პოლიტიკის რეკომენდაციები.

საკვანძო სიტყვები: სახელმწიფო ფინანსური რეგულირება, სამშენებლო ბიზნესი. 

შესავალი

ისტორიულად, სახელმწიფოს როლმა ძლიერი ევოლუცია განიცადა და იგი სახელმწიფო ჟანდარმიდან სახელმწიფო მფარველად გადაიქცა. თანამედროვე სახელმწიფო წამყვან როლს ასრულებს ეკონომიკური ტრიადის სამივე პრობლემის – რა ვაწარმოოთ, როგორ ვაწარმოოთ და ვისთვის ვაწარმოოთ – ეფექტიან გადაჭრაში. საბაზრო ეკონომიკას, უპირველეს ყოვლისა, მართავს საბაზრო ძალები. რაც შეეხება სახელმწიფო ძალას, იგი მაშინ გამოდის სცენაზე, როცა ბაზარი რომელიმე ზემოთაღნიშნული პრობლემის ან მისი ნაწილის გადაჭრის დროს ფიასკოს განიცდის [1, გვ. 179].

სამშენებლო ბიზნესი არის  ბიზნესის ერთ–ერთი მაღალრენტაბელური, მაღალშემოსავლიანი სფერო, რის გამოც რეალური ინვესტიციები, როგორც ადგილობრივი, ისე უცხოური, პირველ რიგში, ამ სფეროსკენ მიეშურება. ამიტომ არის, რომ საქართველო, განსაკუთრებით ქალაქები თბილისი, ბათუმი, ქუთაისი დიდ სამშენებლო პოლიგონად გადაიქცნენ. 2024 წელს სამშენებლო სექტორის წილი მშპ–ში შეადგენდა 8,4%–ს.

მოცემულ სტატიაში ვიხილავთ ფინანსური რეგულირების სახელმწიფო მექანიზმს და ვაფასებთ მის ქმედუნარიანობას. 

სამშენებლო ბიზნესის რეგულირება ანტიმონოპოლიური და საგადასახადო კანონმდებლობით

ეკონომიკის ფინანსური რეგულირების ხარისხი განსხვავებულია არამხოლოდ საზოგადოების განვითარების თითოეულ საფეხურზე, არამედ ცალკეული ქვეყნის მიხედვითაც. ეს იმით აიხსნება, რომ საბაზრო ეკონომიკის ქვეყნების განვითარების დონე სხვადასხვაა. განსხვავებულია მათი ეკონომიკის კონცეტრაციის და ცენტრალიზაციის დონეც, დარგთა შორის თანაფარდობა, კერძო და სახელმწიფო სექტორებს შორის თანაფარდობა და ა. შ.

საბაზრო ეკონომიკის ქვეყნებში, რომელთა შორისაა საქართველოც, დიდი როლი ენიჭება ანტიმონოპოლიურ რეგულირებას. მისი მთავარი დანიშნულებაა კონკურენციის დაცვა მონოპოლიებისგან. ამჟამად საქართველოში, ფაქტობრივად, არ არსებობს ან შეზღუდულია თავისთავადი საბაზრო კონკურენცია [3, გვ. 81], რადგან სამომხმარებლო ბაზრის სხვადასხვა სეგმენტი მონოპოლიზებულია. ეს ეხება სამშენებლო ბიზნესსაც. 

2025 წლისთვის, საქსტატის მონაცემებით, რეგისტრირებულია 19432 აქტიური სამშენებლო სუბიექტი.

სამშენებლო პროდუქციის უმეტეს ნაწილს აკონტროლებს უმსხვილესი  სამშენებლო ფირმები: ანაგი, აქსისი, ორბი, არქი, მაქროქონსთრაქშენი, დაგი, ვიარ (VR) ჰოლდინგი, m² და სხვა.

ეს და სხვა 30–მდე  კომპანია ყველაზე ხშირად იგებენ საჯარო სამშენებლო ტენდერებს. 2023 წელს სამშენებლო სექტორის ბრუნვა იყო ~12,1მლრდ ლარი, რომელშიც 50%–ზე მეტი იყო უმსხვილესი კომპანიების წილი. ფასებზე ამ კომპანიების შეთანხმება ადვილად ხდება.

მცირე კომპანიები ვერ უძლებენ ფასების ხელოვნურ ზრდას და ბაზრიდან გადიან. ეს „კარტერული შეთანხმების“ კლასიკური მაგალითია.

საქართველოს მშენებლობაში და სხვა დარგებშიც ასეთ მოვლენებს ხელი შეუწყო 2005 წელს ანტიმონოპოლიური კანონმდებლობის და ანტიმონოპოლიური სამსახურის გაუქმებამ. მართალია, მის ნაცვლად მიიღეს კანონი „თავისუფალი ვაჭრობისა და კონკურენციის შესახებ“ [2]. მასში გაუქმდა მონოპოლიური საქმიანობისა და კონკურენციის, ფასების და ფასწარმოქმნის შესახებ და სხვა დებულებები. შექმნეს ვაჭრობისა და კონკურენციის სააგენტო, მაგრამ ვერც ამ კანონმა შეცვალა ანტიმონოპოლიური კანონი და ვერც ამ სააგენტომ – ანტიმონოპოლიური სამსახური.

ა.შ.შ.–ში ჯერ კიდევ 1890 წელს მიიღეს გერმანიის ანტიტრესტული კანონი (1914 წელს – „კლეიტონის აქტი“, ხოლო 1950 წელს - „სელერ-კეფოვერის აქტი“), რომელიც მიმართული იყო ფასების ფიქსაციის, კარტელური შეთანხმებებისა და სხვა მსგავსი გარიგებების წინააღმდეგ. აშშ-ში ანტიტრესტული კანონმდებლობის დაცვას ახორციელებს იუსტიციის სამინისტრო და ფედერალური სავაჭრო კომისია, რომელთა ძირითადი მიზანია კონკურენციის დაცვა და ხელშეწყობა [3. გვ.29].

მსოფლიოს თითქმის ყველა ნორმალურ ქვეყანას გააჩნია მძლავრი ანტიმონოპოლიური კანონმდებლობა და მის შესრულებაზე პასუხისმგებელი სამსახურები, რომლითაც ბაზრებზე კონკურენციის განვითარებას უწყობენ ხელს.

საქართველოში დღეს მოქმედებს „საქართველოს კანონი კონკურენციის შესახებ“ [4], რომელიც მიღებულ იქნა 2014 წელს შესაბამისი ცვლილებებით. დაფუძნდა სამართლებრივად დამოუკიდებელი კონკურენციის ეროვნული სააგენტო, როგორც კონკურენციის კონტროლის ერთეული. ეს კანონი ხელს უწყობს ბაზრის ლიბერალიზაციას, თავისუფალ ვაჭრობას, კრძალავს დომინანტური მდგომარეობის ბოროტად გამოყენებას.

2020 და 2022 წლებში კონკურენციის კანონში შედის ცვლილებები [5,6] მათ შორის, დამოუკიდებელი კონკურენციის სააგენტოს ფუნქციონირების განმტკიცების შესახებ. მას მიენიჭა მეტი ბერკეტი ბაზრის მონიტორინგისთვის, სანქციების დაკისრებისთვის.

გამკაცრდა ჯარიმების დაწესების წესი და სხვა, თუმცა სააგენტო ნაკლებად ეხება ანტიმონოპოლიურ რეგულირებას. მას არ გააჩნია რეალური ბერკეტები, რომ ბაზარზე აღმოფხვრას ანტიმონოპოლიური საქმიანობა, არაკეთილსინდისიერი კონკურენცია. ამ მდგომარეობიდან გამოსავალია ანტიმონოპოლიური კანონმდებლობის და ანტიმონოპოლიური სამსახურის აღდგენა. ეს მნიშვნელოვნად შეამცირებს ფასებს სამშენებლო ბაზარზე.

ანტიმონოპოლიური რეგულირების შემდეგ თავისი მნიშვნელობით მეორეად გილზეა ბიზნესის რეგულრიება გადასახადებით. საქართველოს სამშენებლო ბიზნესში მოქმედი კომპანიები, განურჩევლად მათი სიდიდისა, ერთნაირად იბეგრებიან. მსხვილი და საშუალო სიდიდის საწარმოები იბეგრებიან მოგების 15%-ით, მცირე სტატუსის მქონე საწარმოები, რომელთაც 2011 წლის საგადადსახადო კოდექსით მიეკუთვნებოდნენ 100 000 ლარამდე ბრუნვის მქონე საწარმოები, ბრუნვის 5%–ით იბეგრებოდნენ.

მცირე ბიზნესის სტატუსის ეს პარამეტრები 2020 წელს შეიცვალა და, შესაბამისად, გახდა 500000ლ, გადასახადი – 1%. საგადასახადო კოდექსის სირთულის გამო სამშენებლო ბიზნესის იმ მცირე მეწარმოებებს, რომელთაც არ შეეხოთ დაბეგვრის სპეციალური რეჟიმი, ურთულდებათ საქმიანობა. სამშენებლო ბიზნესი ითვლება ხარჯტევად სფეროდ. მიზანშეწონილად მიგვაჩნია დღგ–ს დაბეგვრის ბრუნვის ზღვრის გაზრდა და საშემოსავლო გადასახადის შემცირება.

საქართველოს სამშენებლო ბიზნესი, ისევე, როგორც მთლიანად საგადასახადო სისტემის მენეჯმენტი, ამჟამად ხორციელდება 2022 წლის კონსოლიდირებული საგადასახადო კოდექსით [7]. საქართველოში მოგებისა და საშემოსავლო გადასახადის გადამხდელები პროპორციული სისტემით იბეგრებიან. მოგების გადასახადის განაკვეთი არის 15%, საშემოსავლო – 20%. ჩვენ დავადგინეთ, რომ რადიკალური გარდაქმნის პირველი წლების (1992-1996 წ.წ.) საგადასახადო რეჟიმები რეგულირების თვალსაზრისით უფრო ეფექტიანი იყო, ვიდრე – დღეს. მაგალითად, 1992 წელს საქართველოში მოქმედი საგადასახადო კანონის მიხედვით, მცირე საწარმოები მუშაობის პირველ წელს თავისუფლდებდნენ გადასახადებისგან, ხოლო მეორე წელს იხდიდნენ მის 50%-ს [8. გვ. 28-29]. 

2011 წლის ახალი საგადასახადო კოდექსით, მცირე საწარმოებს ეს შეღავათები მთლიანად მოესპოთ. [9] 

წინა წლების საგადასახადო რეჟიმები რეგულირების ეფექტიანობით სჯობდა, მიმდინარეს გადასახადების დიფერენციაციითაც. მაგალითდ, 1992 წლის კანონით, საშემოსავლო გადასახადი დიფერენცირებული იყო 12-40%-მდე შემოსავლების სიდიდის მიხედვით (12, 15, 20, 30 და 40%). რაც მეტი იყო შემოსავლები, მეტი იყო გადასახადის განაკვეთიც. ახლა კი, 2011 წლის საგადასახადო კოდექსით, ყველა სიდიდის შემოსავლის მქონე გადამხდელი იხდის 20%-ს გადასახადს. 

იგივე მდგომარეობაა მოგების გადასახიდს განაკვეთშიც. ისიც ერთიანია ყველა სიდიდის მოგების მქონე კომპანიისთვის (15%). ეს მაშინ, როცა საზღვარგარეთ იგი დიფერენცირებულია. 

ასე რომ, გადასახადები, როგორც ბიზნესის მარეგულირებელი ფინანსური ინსტრუმენტი, ჯერ-ჯერობით ვერ უწყობს ხელს საქართველოში სამეწარმეო საქმიანობის განვითარებას. ის ასრულებს ფისკალურ ფუნქციას, მაგრამ ვერ ასრულებს მასტიმულირებელ–მარეგულირებელ ფუნქციას.

ჩვენი აზრით, დაბეგვრის პროპორციული სისტემა უნდა შეიცვალოს პროგრესული სისტემით. ეს ეხება მოგების და საშემოსავლო გადასახადებს.

მთავრობამ უნდა გაამარტივოს საგადასახადო კოდექსი.

გადასახადების რაოდენობა საქართველოში არ არის ბევრი, მაგრამ თვითონ საგადასახადო პოლიტიკა არის მოუქნელი. იგი არ არის სრულყოფილი და მისით დარეგულირებულ ეკონომიკას, მ.შ. სამშენებლო ბიზნესს, ჩვენი აზრით, პერსპექტივა არა აქვთ.

რადგან გადასახადი არის სახელმწიფო მხრიდან ბიზნესის რეგულირების ინსტრუმენტი, იგი იყო და ყოველთვისაც იქნება. პრობლემა მხოლოდ იმაშია, რამდენი გადასახადი უნდა იყოს ქვეყანაში და თითოეული – რა სიდიდის? ბიუჯეტის ხარჯვითი ნაწილის სიდიდე იყოს დამოკიდებული გადასახადების სიდიდეზე თუ, პირიქით, საგადასახადო განაკვეთების სიდიდე – ბიუჯეტის საჭიროებაზე? ჩვენი აზრით, ჯერ უნდა ისაზღვრებოდეს გადასახადის განაკვეთები, დგინდებოდეს მათი ოპტიმალური სიდიდე და მხოლოდ ამის შემდეგ, მასზე დამოკიდებულებით, იგეგმებოდეს ბიუჯეტის ხარჯვითი ნაწილი. საქართველოში ეს, ნამდვილად, ასე არ ხდება. 

საქართველოს სახელმწიფო ხელისუფლების ინტერესებშია გადასახადების მაღალი განაკვეთები. ამჟამად მოქმედი გადასახადების განაკვეთები ევროპის ქვეყნებთან შედარებით მაღალი არ არის, მაგრამ ქართული ბიზნესის, მათ შორის, სამშენებლო ბიზნესის ეფექტიან დარეგულირებას ისინი ვერ ახდენენ. ამას გვიჩვენებს სამშენებლო ბიზნესის ხვედრითი წილის სტატისტიკა წლების მიხედვით [10]: 2017–9,8%, 2018–9%, 2019–8,6%, 2023–7,8%, როგორც ვხედავთ, ადგილი აქვს მშპ–ში სამშენებლო სექტორის ხვედრითი წილის შემცირებას წლების მიხედვით, რაც ნიშნავს, რომ რეგულირების ეს ფინანსური ინსტრუმენტი არ არეგულირებს ამ დარგის განვითარებას. 

ბიზნესის რეგულირება სახელმწიფო სესხებით, სუბსიდიებით და საკრედიტო განაკვეთებით

გადასახადების გარდა, ბიზენსის რეგულირების ფინანსურ ინსტრუმენტებს მიეკუთვნებიან სახელმწიფო სესხები, სუბსიდიები და საკრედიტო განაკვეთები. არ არსებობს მათი გამოყენების და ამოქმედების საერთაშორისო, უნიფიცირებული სტანდარტი. ყველა ქვეყანა მათ საკუთარი საჭიროებების და შეხედულებების მიხედვით იყენებს.

2020 წელს საქართველოს მთავრობამ მიიღო სამშენებლო სექტორის ხელშეწყობის პროგრამა [11], რომელიც მიზნად ისახავდა COVID-19-ის პანდემიის შედეგად გამოწვეული ეკონომიკური სირთულეების დაძლევას.

არ შეიძლება არ აღვნიშნოთ, რომ სამშენებლო სექტორში ამ წლებში სახელმწიფოს მხრიდან ადგილი ჰქონდა რამდენიმე ფრაგმენტული ღონისძიების გატარებას. მოხდა ჯარიმების გამკაცრება (250000ლ) უნებართვო მშენებლობისთვის.

საქართველოს მთავრობის 2016 წლის N41 დადგენილრეება „ტექნიკური რეგლამენტის შენობა–ნაგებობის უსაფრთხოების წესების შესახებ“ არეგულირებს შენობის დაგეგმარებას, სახანძრო უსაფრთხოებას და სხვა მოთხოვნებს.

საქართველოში მოქმედებს „სივრცით მოწყობისა და ქალაქმშენებლობის საფუძვლების შესახებ“ კანონი.

ფიქსირდება განაშენიანების ინტენსივობის კოეფიციენტის K₂–ის ზრდის რეგულირების შემთხვევები. K₂–ის ზრდა ნიშნავს მეტ ფინანსურ რესურსს ინფრასტრუქტურის, მწვანე ზონების შესანარჩუნებლად, თუმცა დეველოპმენტი ზრდის საბოლოო მომსახურებაზე ხარჯებს, რაც აწვება მომხმარებელს.

საქართველოში მოქმედებს კომპენსაციის გადასახდელი საფასურები, რომლებიც გათვალისწინებულია კულტურული მემკვიდრეობის ზონაში ავარიული შენობების რეაბილიტაციის ან ჩანაცვების შემთხვევაში. მაგრამ რამდენად მიზნობრივად, გამჭვირვალედ იხარჯება ეს თანხები, სხვა საკითხია.

2022 წლის „სამშენებლო და არქიტექტურული საქმიანობის კოდექსის“ მიღება ითვალისწინებს ტექნიკური და სამშენებლო სფეროს რეგულირებას ევროკავშირის ტექნიკურ რეგლამენტებთან შესაბამისად.

სახელმწიფო დაინტერესდა კონკრეტულ სამშენებლო კომპანიებში პირდაპირი და ირიბი სუბსიდიებით. ეს, ძირითადად, პოლიტიკურად განსაზაღვრული და მიზნობრივი დახმარებაა კონკრეტული კომპანიების მიმართ.

საქართველოს ხელისუფლებას ოფიციალურად არ გამოუქვეყნებია ინფორმაცია, კონკრეტულად, რომელ სამშენებლო კომპანიებს აქვთ სუბსიდიები. არ არის ცნობილი ინდივიდუალური სუბსიდიების პროგრამა კომპანიებისთვის.

სუბსიდია შეეხო მხოლოდ იმ შენობებს, რომლებიც შენდება კერძო კომპანიების მიერ.

ცნობილია, რომ სარგებელი მიიღეს ისეთმა მსხვილმა დეველოპერებმა, როგორებიც არიან: Archi, m², Alliabce Group, Orbi.

სუბსიდიების სისტემა, ხშირ შემთხვევაში, არ არის სისტემური, არამედ მიმართულია ინდივიდუალურ პროექტებზე, რაც ზრდის კორუფციის საფრთხეს და უთანასწორო კონკურენციას. სექტორი, შესაძლოა, დამოკიდებული იყოს პარტიულ და პოლიტიკურ გადაწყვეტილებებზე.

მთავრობა ვალდებულია, პირველ რიგში, უზრუნველყოს აფხაზეთიდან და სამაჩაბლოდან დევნილები ღირსეული საცხოვრებელი პირობებით. მათი 45%(140000 ადამიანი) არ არის დაკმაყოფილებული საცხოვრებელი ფართით – არ არსებობს დევნილთა შესახებ სახელმწიფო პროგრამა.

მთავრობამ დევნილების საცხოვრებელი ფართით დაკმაყოფილების პრობლემა უნდა გადაჭრას სუბსიდიებითა და თანადაფინანსებით. აქტიურად უნდა ამოქმედდეს 2020 წელს მიღებული სუბსიდიების პროგრამა ახალაშენებული ბინების შესაძენად. სახელმწიფო უნდა დაეხმაროს დეველოპერებს გარკვეული თანადაფინანსებით ან მიწის გამოყოფით. თვითონ იყოს დიდი სამშენებლო შეკვეთების დამკვეთი, მოახდინოს ნებართვების გამარტივება და რეგულაციების ლიბერალიზაცია.

რაც შეეხება ბიზნესის რეგულირების ერთ–ერთ ფინანსურ ინსტრუმენტს – საპროცენტო განაკვეთს, ჩვენ მოგვყავს საქართველოს ეროვნული ბანკისა და პოსტსაბჭოთა ქვეყნის – ესტონეთის ცენტრალური ბანკის [12] Festi Pank-ის [13] სტატისტიკა საბანკო სექტორის მიერ ბიზნესებზე გაცემული საშუალო წლიური საპროცენტო განაკვეთების შესახებ წლების მიხედვით: 

წელი	საქართველო (%)	ესტონეთი (%)
2022	13,66	3,0
2023	13,51	6,0
2024	13,5	5,34
2025 (მარტი–აპრილი)	13,2	5,2

როგორც ვხედავთ, ესტონეთში ბიზნესებზე გაცემული წლიური საკრედიტო განაკვეთი »2,3–ჯერ ნაკლებია საქართველოს ამ მაჩვენებელზე, ხოლო 2022 წელს იყო 4–ჯერ ნაკლები. ამას უწყობს ხელს ევროპის ცენტრალური ბანკის (ECB) პოლიტიკა და ევროზონის ბაზრები.

დასკვნა–რეკომენდაციები

 ყოველივე ზემოთქმულიდან კეთდება დასკვნა, რომ საქართველოს სამშენებლო სექტორს არ აქვს ეფექტური სახელმწიფო ფინანსური რეგულირების სისტემა.

ჩვენი აზრით, სამშენებლო ბიზნესი ეპიზოდური, ფრაგმენტული ღონისძიებებით კი არ უნდა იმართოს, არამედ წინასწარ უნდა იყოს ქვეყანაში შემუშავებული მათი მართვა-რეგულირების კომპლექსური გეგმა. სამშენებლო სექტორთან მიმართებაში საქართველოში ყურადღება უნდა მიექცეს პრიორიტეტული დარგების – ენერგეტიკის, ტურიზმის, სოფლის მეურნეობის აღმშენებლობას.

უპირველეს ყოვლისა, საცხოვრებელი ფართით უნდა დაკმაყოფილდეს აფხაზეთიდან და სამაჩაბლოდან დევნილი მოსახლეობა.

კვლევის შედეგად გამოვლენილი რეკომენდაციებია:

• ანტიმონოპოლიური კანონმდებლობის და ანტიმონოპოლიური სამსახურის შექმნა.
• მოგებისა და საშემოსავლო გადასახადების დიფერენციაცია.
• სუბსიდიებისა და თანადაფინანსების, მიწის გამოყოფის, ტენდერების გამჭვირვალე, სტრუქტურიზებული პროგრამების შექმნა, რომლებშიც ყველა სამშენებლო ბიზნესერეული იქნება თანასწორუფლებიან კონკურენტულ გარემოში.
• კორუფციისგან დაცვა და ელ–მომსახურების გაფართოება. ბანკების მიერ სამშენებლო ბიზნესზე გაცემული წლიური განაკვეთის შემცირება, რაც უნდა დარეგულირდეს საქართველოს ეროვნული ბანკის პოლიტიკის, საბაზრო ეკონომიკის განვითარების საშუალებით.

გამოყენებული ლიტერატურა

1. ეკონომიკური თეორია (რედ. გ.ადეიშვილი), თბ., 1998.
2. კანონი „თავისუფალი ვაჭრობისა და კონკურენციის შესახებ“. თბ., 2005, matsne.gov.ge.
3. ი. დოღონაძე – ანტიმონოპოლიური პოლიტიკა და კონკურენცია. ჟ. „საქართველოს ეკონომიკა“. N12, 2012.
4. საქართველოს კანონი კონკურენციის შესახებ. 2014. N2159. gnca.gov.
5. საქართველოს პარლამენტის 2020 წლის დადგენილება, N4003.
6. საქართველოს კონკურენციის სააგენტოს 2022 წლის ბრძანება, N01/22.
7. საქართველოს რესპუბლიკის 2022 წლის კონსოლიდირებული საგადასახადო კოდექსი. იუსტიციის სამინისტრო. matsne.gov.ge (რედ. N152.30.12.2022).
8. ახალი საგადასახადო სისტემა საქართველოში, თბ., 1992.
9. საქართველოს საგადასახადო კოდექსი, 2011წ.
10. საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური. www.geostat.ge
11. „სამშენებლო სექტორის ხელშეწყობის სახელმწიფო პროგრამა“. დადგენილება N386. 2020. საქართველოს მთავრობა. TGC.ge.
12. რ. პაპასკირი. ფინანსური მენეჯმენტის მდგომარეობა და მისი სრულყოფის გზები საქართველოს სამშენებლო ბიზნესში. მონოგრაფია „უნივერსალი“. თბილისი, 2012.
13.  National Bank of Georgia (www.nbg.gov.ge) Monetary Policy Report. 2022, 2023, 2024, 2025.
14. East; Pak (www.eestipank.ee). Statistical release 2022, 2023, 2024, 2025.

---