![]() ე კ ო ნ ო მ ი ს ტ ი
ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პაატა გუგუშვილის სახელობის ეკონომიკის ინსტიტუტის რეცენზირებადი, ბეჭდურ-ელექტრონული, საერთაშორისო სამეცნიერო-ანალიტიკური ჟურნალი ![]() |
|
|
ჟურნალი ნომერი 3 ∘
მალხაზ ჩიქობავა ∘
ნაზირა კაკულია ∘
თეა ლაზარაშვილი ∘
კამათი თანამედროვე მონეტარული თეორიის ძირითადი დებულებების შესახებ DOI: 10.52340/ekonomisti.2025.03.02 რეზიუმე: თანამედროვე მონეტარული თეორიის (MMT) კონცეპტუალური და ანალიტიკური ჩარჩო ეფუძნება ფუნქციონალური ფინანსების პრინციპებს და ჩარტალიზმის სახელით ცნობილი ფულის თეორიას. კონკრეტულ მაკროეკონომიკურ ანალიზთან მიმართებაში, ის ემყარება გაბატონებულ ინსტიტუციონალურ პრაქტიკას. როგორც წესი, ეს მეთოდები მოიცავს შეზღუდვებს ცენტრალური ბანკისა და/ან ხაზინის ქცევაზე, შეზღუდვებს, რომლებიც დაწესებულია პოლიტიკური და იდეოლოგიური პროცესებით, რომლებიც ხშირად არამართებულად განიმარტება, როგორც მნიშვნელოვანი (არანებაყოფლობითი) შეზღუდვები. ხსნის იდეოლოგიის ამ საბურველს, რათა გამოავლინოს თანამედროვე მონეტარული ეკონომიკის შინაგანი მახასიათებლები. მოცემულ ნაშრომში შევეცადეთ, -იდან გამომდინარე, პასუხი გაგვეცა ორთოდოქსული პარადიგმის მომხრეებისთვის, რომლებიც კრიტიკულად არიან განწყობილი MMT-ის ძირითადი დებულებების მიმართ. ასევე წარმოდგენილია რამდენიმე ძირითადი წინადადება, რომელიც შემუშავებულია MMT-ის მიერ, რაც გარკვეულ დახმარებას გაუწევს სტუდენტებს (და არა მარტო მათ) გადახედონ თავიანთ ცოდნას თანამედროვე, განვითარებული, კაპიტალისტური ეკონომიკის ფუნქციონირების შესახებ. ხაზგასმით უნდა აღვნიშნოთ, რომ ეს შეხედულებები არ არის ყველა უნიკალური -ისათვის და ეყრდნობა ფართო ჰეტეროდოქსულ ლიტერატურას. საკვანძო ტერმინები: ცენტრალური ბანკი, მთავრობა, ხაზინა, კომერციული ბანკები, საბიუჯეტო ხარჯები, ემისიური დაფინანსება, ინფლაცია, ორთოდოქსული და ჰეტეროდოქსული პარადიგმები, სრული დასაქმება, საემისიო დაფინანსება. შესავალი გლობალურმა ფინანსურმა კრიზისმა () და მისმა შედეგებმა საკვანძო როლი ითამაშა -ის თეორიული და პოლიტიკური საფუძვლების კონსოლიდაციასა და სრულყოფაში. გარდა ამისა, ექსტრემალურმა მაკროეკონომიკურმა პირობებმა, რომლებიც ჩამოყალიბდა ზოგიერთ ქვეყანაში (და შედეგად მიღებულმა მონაცემებმა), საშუალება მოგვცა მკაცრად შეგვემოწმებინა -ის ემპირიული წინადადებები მეინსტრიმული ალტერნატივის ფონზე. მტკიცებულება ნათელია. მეინსტრიმული პროგნოზები ინფლაციის დაჩქარებაზე (რაოდენობრივი შერბილებიდან გამომდინარე), მზარდ საპროცენტო განაკვეთებზე (ფისკალური დეფიციტიდან გამომდინარე) და მთავრობის გადახდისუუნარობის (მზარდი ვალის გამო) შესახებ არ გამართლდა. -ის ძირითადი წინადადებები დადასტურდა რეალური გამოცდილებით. მეინსტრიმული აზროვნება, ასევე, ექვემდებარება კრიტიკულ კვლევას - არა მხოლოდ ჰეტეროდოქსული ეკონომისტების, არამედ მისი ზოგიერთი მომხრეების მრიდან - გლობალური ფინანსური კრიზისის გავლენისა და მთავრობებისა და სხვა ინსტიტუტების, განსაკუთრებით ევროპული სავალუტო კავშირის პოლიტიკის შემდგომი რეაგირების ფონზე (მიტჩელი და სხვ., 2025). მეინსტრიმის თეორიებსა და მტკიცებულებებს შორის, რომლებიც უკვე აღარ უნდა იქნეს სერიოზულად მიღებული პოლიტიკის გამტარებლების მიერ, შეიძლება ჩავრთოთ: რაციონალური მოლოდინები და წონასწორობის აღდგენის უწყვეტი საბაზრო უნარი; ახალი მიდგომები კლასიკური და რეალური საქმიანი ციკლისადმი; ნეიტრალური ფული; ახალი მონეტარული კონსენსუსი, ტეილორის წესი და დიადი მოდერაცია; ეფექტიანი ბაზრების ჰიპოთეზა; რიკარდიანული ეკვივალენტობა და პოლიტიკის არარელევანტურობის დოქტრინების სხვა ვერსიები. უფრო ფართო გაგებით, დერეგულაციისა და თვითრეგულირების დამცველთა არგუმენტები გულდასმით უნდა იქნეს შესწავლილი. არცერთი ეს იდეა არ უნდა ისწავლებოდეს, როგორც სერიოზული ეკონომიკური თეორია და არც უნდა იყოს პოლიტიკის საფუძველი. ისინი არ არის უფრო რელევანტური ეკონომიკური თეორიისა და პოლიტიკისთვის, ვიდრე სისხლის გადასხმის ტექნიკაა მედიცინის შესასწავლად. რა თქმა უნდა, ისინი უწინდებურად მნიშვნელოვანია ეკონომიკური აზრის ისტორიის შესასწავლად, როგორც მაგალითი იმისა, თუ სად წარმოიშვა თეორეტიზირება, რომელიც არ არის გამყარებული არც მაკროეკონომიკური პრინციპების თანმიმდევრული ნაკრებით, არც გაბატონებული ინსტიტუციური პრაქტიკების მკაფიო გაგებით, როგორიცაა, მაგალითად ის, თუ როგორ ფუნქციონირებს ცენტრალური ბანკი და ხაზინა სინამდვილეში. - - - - - - - - - - - - თანამედროვე მონეტარული თეორიის (MMT) პოპულარობის მკვეთრი ზრდა თანდაყოლილია მის მიმართ მრავალი ცნობილი ეკონომისტის მხრიდან მწვავე კრიტიკული დამოკიდებულებით. სამწუხაროდ, აღნიშნულმა თემამ ჯერ კიდევ ვერ დაიმკვიდრა სათანადოდ ადგილი ეკონომიკური პოლიტიკის შესახებ დისკუსიებში საქართველოში, რის გამოც მეინსტრიმული (ორთოდოქსული) პარადიგმა, ჯერ კიდევ, ძალაში რჩება და გაბატონებულ პოზიციას ინარჩუნებს ეკონომიკური პოლიტიკის ფორმირებაში (მიტჩელი და სხვ., 2025). ჩვენი მიზანია ყურადღება მივაქციოთ თანამედროვე მონეტარული თეორიის მიმართ კრიტიკულ მოსაზრებებს, რამაც შესაძლოა გამოუცდელ მკითხველს არასწორი, არასრული წარმოდგენა შეუქმნას MMT-ის თეორიულ წინაპირობებზე და პრაქტიკულ რეკომენდაციებზე, რომლებსაც გვთავაზობენ ამ მიმართულების მიმდევარი მეცნიერები. MMT-ის განხილვისას აუცილებელია გამოიყოს მეთოდოლოგია (საბალანსო ანალიზი და თანამედროვე მონეტარული სისტემების აპარატი) და მისი იდეოლოგია (რეკომენდაციები პოლიტიკოსების მიმართ იმის შესახებ, თუ რა უნდა აკეთონ). თანამედროვე (ფიატური) ფულადი სისტემის MMT-ისეულ აღწერას ძნელია არ დავეთანხმოთ. მაგრამ, მისგან გამომდინარე, ეკონომიკური პოლიტიკისათვის რამდენადმე კატეგორიული დასკვნების გამოტანა ძნელად თუ შესაძლებელია. შეიძლება დავეთანხმოთ იმას, რომ MMT-ის ბევრი მიმდევარი მემარცხენეა, მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ თეორია თავად არის „მემარცხენე“. შესაძლოა, ორთოდოქსულ იდეოლოგიაზე ფოკუსირების სურვილი ხელს უშლის მეცნიერ-ეკონომისტთა გარკვეულ ჯგუფს MMT-ის საფუძვლებისა და მეთოდოლოგიის არადამახინჯებული სახით წარმოჩენაში. იმისათვის, რომ უსაფუძვლო არ ვიყოთ, გადავიდეთ მთავარ განცხადებებზე: იმისათვის, რომ ჩვენი მსჯელობა უსაფუძვლო არ იყოს, გადავიდეთ MMT-ის კრიტიკოსთა მთავარ არგუმენტებზე: დეფლაციურ-რეცესიულ გარემოში, MMT-ის პოპულარიზაცია გვთავაზობს „მეცნიერულ“ დასაბუთებას, თუ რატომ უნდა იყიდონ ცენტრალურმა ბანკებმა სახელმწიფო ვალი, ხოლო ფინანსთა სამინისტროებმა - გაზარდონ მისი ემისია. ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის არაორთოდოქსული ღონისძიებები, რომლებსაც ვხედავთ ბოლო ათწლეულების მანძილზე, სწორედ ამაზე მეტყველებს. მაგრამ MMT-დან დასკვნების გაკეთებაზე გადასასვლელად საჭიროა სწორად გავიგოთ, თუ როგორ მუშაობს თანამედროვე ფინანსური სისტემა ოპერაციულ დონეზე. არ არის აუცილებელი, რომ ცენტრალურმა ბანკმა იყიდოს სახელმწიფო ვალი. ასეთი ყიდვის შედეგია ჭარბი რეზერვები ბანკების ბალანსებში, ფინანსური აქტივების ნაკლები ხანგრძლივობა კერძო სექტორის პორტფელებში, დაბალი გრძელვადიანი განაკვეთები და მეტი არაფერი. იგივეს შეიძლება მივაღწიოთ ნაკლები ვადიანობის სახელმწიფო სავალო ვალდებულებების გამოშვებით ან უბრალოდ მისი არგამოშვებით, არამედ პირდაპირ მთავრობის ანგარიშების დაკრედიტებით ბიუჯეტის დეფიციტის ოდენობით. პირველადია მთავრობის სურვილი გაზარდოს დანახარჯები და დაუშვას ბიუჯეტის დეფიციტი, და არა მისი დაფინანსების ხერხი. შემდეგ, ორთოდოქსული პარადიგმის მომხრეებს მოჰყავთ MMT-ის ძირითადი დებულებები: MMT-ს საფუძვლად უდევს რამდენიმე დაშვება. მისი მომხრეები ვარაუდობენ, რომ მთავრობას შეუძლია გამოუშვას სახელმწიფო ობლიგაციები, ასევე დაფაროს ისინი ფულადი ემისიის ხარჯზე, რის შედეგადაც სახელმწიფო ვალის მიხედვით დეფოლტი შეუძლებელია. პირველ რიგში, ეს ეხება სუვერენულ ეკონომიკებს, რომელთა სახელმწიფო ვალი ნომინირებულია ეროვნულ ვალუტაში... ეს ფრაზა შეიცავს კორექტულ მსჯელობას MMT-იდან, ოღონდ ერთი შენიშვნით: ფულადი ემისია - ბიუჯეტის დეფიციტის დაფინანსების ან ვალის დაფარვის ერთ-ერთი ვარიანტია, მაგრამ არა სავალდებულო. სახელმწიფო ვალი, როგორც ნებისმიერი ვალი, შეიძლება რეფინანსირდეს თანამედროვე ფულად სისტემაში. ამასთან, სუვერენული მსესხებლისათვის განაკვეთი შეუძლებელია ძლიერ განსხვავდებოდეს იმისგან, რომლის თარგეტირება ხდება ცენტრალური ბანკის მიერ თავისი მონეტარული პოლიტიკის ფარგლებში. ჭარბი რეზერვები და ფული, რომლებიც ემისიის შედეგად წარმოიქმნება, ისეთივე ვალად იქცევა, რომლებზეც ცენტრალური ბანკი და კომერციული ბანკები პროცენტებს იხდიან. ამის შემდეგ MMT-ს კრიტიკოსები აღნიშნავენ შემდეგს: ... თავად ვალუტა წარმოადგენს სარეზერვოს. სხვა სიტყვებით, სხვა ქვეყნების ეკონომიკები წარადგენენ მოთხოვნას ეროვნულ ფულზე, რაც ამსუბუქებს ფულის ჭარბი ემისიის შედეგებს. სარეზერვო ვალუტის მქონე ეკონომიკას შეუძლია აანაზღაუროს თავისი სახელმწიფო ხარჯები ბიუჯეტის დეფიციტის ემისიების დაფინანსებით. MMT-ის კრიტიკოსები აქ იმეორებენ ცნობილ თეზისს, რომ MMT დაავადებულია „ამერიკანოცენტრიზმით“, აღწერენ რა სიტუაციას ექსკლუზიურად წამყვანი მსოფლიო ძალების, კერძოდ, შეერთებული შტატების თვალსაზრისით. მსოფლიო სარეზერვო ვალუტის გამოშვების შესაძლებლობასთან დაკავშირებული დებულების მნიშვნელობისა და უნიკალურობის მიუხედავად, ეს მხოლოდ კონკრეტული მონეტარული სისტემისათვის დამატებითი მახასიათებელია, რაც არ არის მნიშვნელოვანი დეფოლტის შეუძლებლობის შესახებ ცენტრალური არგუმენტისთვის. სხვა ქვეყნების მოთხოვნა ეროვნულ ვალუტაზე ან სავალო ვალდებულებებზე აისახება საგადასახდელო ბალანსში, მაგრამ არ ახდენს გავლენას სუვერენული სახელმწიფოს მიერ ვალის ან ფულის გამოშვების ხერხზე - ემისიით თუ სახელმწიფო ობლიგაციების ემისიით. თანამედროვე ფულადი სისტემის მოწყობილობის თვალსაზრისით, ცენტრალური ბანკისგან ფულის ემისია ხდება ან მთავრობის ანგარიშების პირდაპირი დაკრედიტებით, ან ახალი ფულის ადრე შექმნილ სხვა ფინანსურ აქტივებზე გაცვლით. როგორც ერთ, ისე მეორე შემთხვევაში, ემისია აფართოვებს ბანკებში ჭარბ ლიკვიდურობას, რომლის აბსორბცია ხდება ცენტრალური ბანკის ლიკვიდურობის მართვის ჩვეულებრივი ოპერაციების ფარგლებში (ლიკვიდურობა არ აფართოვებს ბანკების შესაძლებლობას ეკონომიკის დაკრედიტების მხრივ, რაც იმას ნიშნავს, რომ მას თავისთავად არ შეუძლია შექმნას ინფლაციური ან სხვა სახის პრობლემები ეკონომიკაში). MMT-ს კრიტიკოსების აზრით, „...განვითარებად ქვეყნებში მსგავსი რამ შეუძლებელია, ვინაიდან საბიუჯეტო ხარჯების ემისიური დაფინანსება იწვევს ჰიპერინფლაციას და ეროვნული ვალუტის გაუფასურებას“. ეს მომენტი გარკვევას მოითხოვს. სად არის ზუსტად ის ზღვარი, რომლის მიღმაც დანახარჯების საემისიო დაფინანსება იმუქრება ჰიპერინფლაციით? შესაძლოა, ეს არის GDP-ის 1%, 2%, 5%? რითი განსხვავდება „საემისიო დაფინანსება“ ცენტრალური ბანკების მიერ სახელმწიფო ობლიგაციების შესყიდვებისგან, რასაც ახლა ვხედავთ? რა თქმა უნდა, უნდა აღინიშნოს, რომ ჰიპერინფლაცია საკმაოდ იშვიათი მოვლენაა უახლეს ეკონომიკურ ისტორიაში. უფრო მეტიც, ყველა შემთხვევაში, მისი ძირეული მიზეზები იყო არა საემისიო დაფინანსება, როგორც ასეთი, არამედ ყველა სახის შოკი მიწოდების მხარეზე, რომელიც უკავშირდებოდა მსოფლიო კონიუნქტურის ცვლილებას, ომების შედეგებს, სახელმწიფოების ნგრევასთან და ა.შ.. განვითარებადი ქვეყნების ფულადი სისტემები, რომლებსაც აქვთ საკუთარი ვალუტა მცურავი გაცვლითი კურსით, მოქმედებენ იმავე პრინციპებით, როგორც სარეზერვო ვალუტის მქონე ქვეყნები. მათთვის ბიუჯეტის დეფიციტის ეროვნულ ვალუტაში დაფინანსების ხერხსაც არ აქვს მნიშვნელობა. მაგრამ, განვითარებად ეკონომიკებს აქვთ მეტი შეზღუდვა საბიუჯეტო პოლიტიკის სარეალიზაციოდ არაინფლაციური ხარჯების ზრდისა და ბიუჯეტის დეფიციტის თვალსაზრისით. თუმცა, ეს მართალია MMT-ის თვალსაზრისით ნებისმიერი ეკონომიკისთვის. დეფიციტის ზომას არ აქვს მნიშვნელობა ფინანსური თვალსაზრისით, მაგრამ აქვს მნიშვნელობა რეალური რესურსების ხელმისაწვდომობის თვალსაზრისით. განვითარებად ქვეყნებში, სადაც მოსახლეობას სურს დაზოგოს არა მხოლოდ ეროვნულ, არამედ სარეზერვო ვალუტაში, ასევე მნიშვნელოვანია საექსპორტო პოტენციალი, რომელიც ემსახურება როგორც იმპორტის საჭიროებების დაკმაყოფილებას, ასევე დაზოგვასაც. კრიტიკოსთა შეხედულებით, MMT-ის განმასხვავებელი თავისებურებაა უარის თქმა დამოუკიდებელ ფულად-საკრედიტო პოლიტიკაზე და მთავრობის ორიენტაცია ეკონომიკაში სრული დასაქმების უზრუნველყოფაზე. ძნელად შეიძლება ითქვას, რომ MMT უარს ამბობს ცენტრალური ბანკის დამოუკიდებელ მონეტარული პოლიტიკაზე. უფრო მეტიც, ადგილი აქვს პრიორიტეტების საკითხს - MMT ამტკიცებს, რომ ეკონომიკური განვითარების მთავარი მიზნები უნდა იყოს სრული დასაქმება, მდგრადი ეკონომიკური ზრდა, რომელსაც თან ახლავს სხვა სოციალურად მნიშვნელოვანი ამოცანების (მაგალითად, გარემოსდაცვითი) შესრულება. ამ სიტუაციაში ადამიანთა ყოფნა, რომლებიც არ არიან ჩართულნი შრომით საქმიანობაში, ხელიდან გაშვებული წმინდა შესაძლებლობაა, რომელიც ამცირებს მთლიან გამოშვებას ეროვნულ ეკონომიკაში. გარდა ამისა, უმუშევართა მნიშვნელოვანმა რაოდენობამ შეიძლება მოახდინოს ზეწოლა შრომის ბაზარზე ხელფასის დონის შემცირებით და, შესაბამისად, შეამციროს ხელფასის წილი ეროვნული შემოსავლის პირველადი განაწილების სტრუქტურაში. პოსტკეინზიანური სკოლის ეკონომისტები რეგულარულად მიუთითებენ ამ თანაფარდობის შეცვლაზე (მოგების სასარგებლოდ), როგორც ბოლო ათწლეულების განმავლობაში ეკონომიკური ზრდის ტემპების შემცირების ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან მიზეზზე. გარდა ამისა, ბაგირის ერთგვარი გადაძალვა ფისკალურ და მონეტარულ ხელისუფლებას შორის არასაჭირო სირთულეებს ქმნის სახელმწიფო მართვის საქმეში. კრიტიკოსთა აზრით, ...გადასახადები MMT-ში საჭიროა მხოლოდ ინფლაციის წინააღმდეგ საბრძოლველად. MMT ცალსახად აღიარებს, რომ ფინანსურად სუვერენული სახელმწიფო არ საჭიროებს გადასახადებს საკუთარი დანახარჯების დასაფინანსებლად, ვინაიდან მას ტექნიკურად ყოველთვის შეუძლია დამატებით საჭირო ვალუტის ემისია და განახორციელოს დეფიციტური ხარჯები დამოუკიდებლად იმისა, თუ რა რაოდენობის გადასახადები იქნა აკრეფილი წინა პერიოდში. თუმცა, გადასახადებს გააჩნია ორი მნიშვნელოვანი ფუნქცია. მათ შორის, ერთ-ერთი, რომელიც სწორადაა შენიშნული MMT-ის კრიტიკოსების მიერ, ესაა ინფლაციასთან ბრძოლა, აკი გადასახადების ამოღების პროცესი სხვა არაფერია, თუ არა ერთ ანგარიშზე (კერძოზე) ვალუტების განადგურება მისი ხელახლა შექმნით სხვა (სახელმწიფოს) ანგარიშზე. მაგრამ მეორე, დაუსახელებელი ფუნქცია, რომელიც ბევრად უფრო მნიშვნელოვანია, არის ეკონომიკის არაინფლაციური მართვის შესაძლებლობა ხელმისაწვდომი რესურსებით, მათ შორის, შრომითი რესურსებით. იმის გათვალისწინებით, თუ რამდენს წერდნენ პოსტკეინზიანური სკოლის წარმომადგენლები მზარდი უთანასწორობის უარყოფით შედეგებზე, ფინანსურ სექტორში კაპიტალის კონცენტრაციაზე, სპეკულაციასა და ფინანსურ მაქინაციებზე ბოლო 30-40 წლის განმავლობაში, მეორე ფუნქციის ჩამოწერა არაფრით არ შეიძლება. მოკლედ, გადასახადები მნიშვნელოვან როლს თამაშობს მთავრობის კონტრციკლურ პოლიტიკაში (https://medium.com/@politeconomics/современная-денежная-теория-ответ-сергею-моисееву-4c54e07a397d). MMT-ის კრიტიკოსები ხაზს უსვამენ სამ დებულებას. განვიხილოთ ისინი იმავე თანმიმდევრობით, როგორი თანმიმდევრობითაც გახმოვანებულია თავად კრიტიკოსების მიერ: ჯერ ერთი, ბიუჯეტის დეფიციტის საემისიო დაფინანსება უმრავლეს შემთხვევაში მთავრდებოდა ინფლაციით. ამ მიზეზით, ეროვნული კანონმდებლობა ცენტრალური ბანკის შესახებ მათ აღჭურავს მთავრობისგან დამოუკიდებლობით, ასევე აკრძალვას აწესებს ბიუჯეტის პირდაპირ დაკრედიტებაზე და სახელმწიფო ობლიგაციების ყიდვაზე პირველად ბაზარზე. MMT სწორედაც რომ განსაკუთრებულ ყურადღებას უთმობს ინფლაციას, ამტკიცებს რა, რომ სწორედ ის წარმოადგენს იმ შემზღუდველს, რომელიც განსაზღვრავს ბიუჯეტის დანახარჯებისა და დეფიციტის გაზრდის შესაძლებლობას. ანუ, ინფლაციაზე პასუხისმგებელი ხდება არა მხოლოდ დამოუკიდებელი ცენტრალური ბანკი, არამედ მთავრობაც. მაგრამ MMT არ აღიარებს პირდაპირი კავშირის არსებობას ფულის ემისიასა და ინფლაციას შორის. ინფლაციის მიზეზები განსხვავდება ეპოქისა და ქვეყნის მიხედვით: მოთხოვნის სიჭარბე იშვიათად არის მიზეზი, უფრო ხშირად ეს არის კომპანიების უზომო საბაზრო ძალაუფლება, რომლებიც ზრდის ფასებს საზოგადოების ხარჯზე მაღალი მოგების გამო. MMT მხარს უჭერს შესაძლო ინფლაციური ეფექტის შეფასებას ეკონომიკის სექტორების დეტალური ანალიზით და არა მხოლოდ მაკროსტატისტიკის ანალიზით. უნდა აღინიშნოს, რომ MMT-ის მხარდამჭერები არ გვთავაზობენ ბიუჯეტის ხარჯების დაფინანსების უნიკალურ გზებს, რომლებიც არ გამოიყენება თანამედროვე ეკონომიკაში (Mitchell, 2013). უფრო მეტიც, კიდევ ერთხელ ხაზგასმულია, რომ მოქმედი სისტემის პირობებშიც კი, ცენტრალურმა ბანკმა სავსებით შეიძლება შეიძინოს ობლიგაციები მეორად ბაზარზე, რასაც პრაქტიკაში ის რეგულარულადაც აკეთებს. შემთხვევა, როცა საემისიო დაფინანსება მთავრდებოდა ინფლაციით, განეკუთვნება ან სასაქონლო ფულის ეპოქას, ან ფინანსური გაგებით არასუვერენულ სახელმწიფოს. მსოფლიო ეკონომიკის ახალ, ცვალებად პირობებში, ცენტრალური ბანკი იძულებულია ებრძოლოს არა მაღალ, არამედ ძალზე დაბალ ინფლაციას. მეორეც, სახელმწიფო ვალს გააჩნია ლიმიტები განვითარებული ეკონომიკების ქვეყნებშიც კი... შედეგად, მაღალი სახელმწიფო ვალის მქონე ეკონომიკებში ინფლაციური მოლოდინები საშუალოდ უფრო მაღალია. საინტერესო განცხადებაა სახელმწიფო ვალის ინფლაციასთან კავშირის შესახებ, რომელიც, როგორც ჩანს, ეწინააღმდეგება იმას, რასაც MMT-ის კრიტიკოსები ადრე რამდენიმე აბზაცში წერენ: განვითარებულმა ეკონომიკებმა დაამყარეს ისტორიული რეკორდები სახელმწიფო ვალის მშპ-ის თანაფარდობაში. 2024 წლისთვის იაპონიაში სახელმწიფო ვალი შეადგენს მშპ-ის 252%-ს, აშშ-ში - მშპ-ის 122%-ს, ევროზონასა და დიდ ბრიტანეთში - მშპ-ის 98%-ს. გამოდის, რომ ამ პირობებში ინფლაციური მოლოდინები და, მაშასადამე, საბოლოო ჯამში, თავად ინფლაციაც დასაშვებ ზღვარს უნდა გასცდეს? მაგრამ ბოლო მონაცემებით, იაპონიაში ინფლაცია დაახლოებით 0,5%-ია, აშშ-ში - 1,8%, ევროკავშირში - 1,4%, დიდ ბრიტანეთში - 2,1%. ასე რომ, უახლოეს წლებში უნდა ველოდოთ ინფლაციურ აფეთქებას? მესამე, სრული დასაქმების უზრუნველყოფისას სახელმწიფო არ არის ყველაზე ეფექტიანი დამსაქმებელი და ინვესტორი. სახელმწიფო სექტორი ხასიათდება შრომისა და კაპიტალის დაბალი მწარმოებლურობით. მასტიმულირებელი პოლიტიკის კერძოდან სახელმწიფო სექტორზე გადასვლა გამოიწვევს არა გამოცოცხლებას, არამედ ეკონომიკური ზრდის შენელებას. ეს განცხადებები უპირატესად დეკლარაციულია, ვინაიდან არ არის მოცემული ეფექტურობის განსაზღვრის კონკრეტული მეთოდიკა და არ არის დასაბუთებული კომერციულ და სახელმწიფო საწარმოებს შორის პირდაპირი შედარების შესაძლებლობა. გარდა ამისა, MMT გვთავაზობს დასაქმებას სახელმწიფო სექტორში მხოლოდ როგორც ერთგვარი ბუფერი, დაზღვევა უმუშევრობის ზრდისაგან და ეკონომიკური ციკლის დაღმავალი ფაზისგან. რთული პერიოდის გავლის შემდეგ, შრომითი რესურსები შეძლებს კერძო სექტორში დაბრუნებას, რომელიც დაუბრუნდება წარმოების გაფართოებას და დამატებითი მუშახელის დაქირავებას. თუნდაც რომ დავეთანხმოთ დაუსაბუთებელ ფრაზას იმაზე, რომ სახელმწიფო, თავისი ბუნებით, არაეფექტიანია, მაინც უნდა ვაღიაროთ, რომ დაბალეფექტიან პოზიციაზე მომუშავე ადამიანი გაცილებით მეტ სიკეთეს მოუტანს ეკონომიკას, ვიდრე უმუშევარი (Nesiba, 2013). მეოთხე, პრობლემები დროული გადაწყვეტილების მიღებასთან დაკავშირებით: დაბეგვრა, რომლის მეშვეობითაც MMT-ის მხარდამჭერები გეგმავენ ინფლაციის კონტროლს, ინერტული ხასიათისაა. საპროცენტო განაკვეთისგან განსხვავებით, მისი ოპერატიულად გაზრდა რთულია - საბიუჯეტო ნორმების გადახედვას შეიძლება წლები დასჭირდეს. პრაქტიკაში არცერთი ქვეყანა არ იყენებს გადასახადებს მოკლევადიან პერიოდში ინფლაციის გასაკონტროლებლად. შეიძლება ნაწილობრივ დავეთანხმოთ გამოთქმულ იდეებს. მაგრამ, საქმე ისაა, რომ MMT-ის ავტორებს არსად და არასოდეს უთქვამთ, რომ ინფლაციის კონტროლის ერთადერთი მეთოდი საგადასახადო პოლიტიკა უნდა იყოს. MMT-ის კრიტიკოსებს შორის მრავლადაა სხვადასხვა შეხედულების მქონე ცნობილ ეკონომისტთა ფართო სპექტრ: ჰარვარდის უნივერსიტეტის პროფესორ კენეტ როგოფიდან და აშშ-ის ხაზინის ყოფილი მდივანიდან - ლოურენს სამერსიდან, ნიუ-იორკის საქალაქო უნივერსიტეტის პროფესორ პოლ კრუგმანამდე. სამწუხაროდ, მკითხველი არ არის ინფორმირებული, რომ ბოლო დროს კრუგმანი არ იყო ძალიან წარმატებული ტექსტურ დებატებში MMT-ის გამოჩენილ მხარდამჭერ სტეფანია კელტონთან, რომელშიც მან ვერ დაადგინა რაიმე სერიოზული ხარვეზი ეკონომისტების პოზიციაში, რომლებიც ეთანხმებოდნენ მას. მანამდე მსგავსი უხერხულობით დასრულდა დებატები ეკონომისტთან, სტივენ კინთან, თანამედროვე მონეტარული სისტემების არქიტექტურის შესახებ. რომ აღარაფერი ვთქვათ იმაზე, რომ კრუგმანიც და სამერსიც თანდათან მიდიან MMT-ის მსგავს დასკვნებამდე, მაგრამ თითქოს „დამოუკიდებლად“, ამახვილებენ რა ყურადღებას მონეტარული პოლიტიკის შედარებით მცირე პოტენციალზე და ფისკალური რეგულირების გაფართოებულ შესაძლებლობებზე (https://twitter.com/paulkrugman/status/1164604703424090112?s=21). მოდით, შევაჯამოთ შუალედური შედეგები: ჩვენ შორს ვართ იმ აზრისგან, რომ ორთოდოქსი ეკონომისტები მიზანმიმართულად მანიპულირებენ მონაცემებით და MMT-ის მხარდამჭერებს მიაწერენ დასკვნებს, რომლებიც არანაირად არ გამომდინარეობს ამ მიმდინარეობის ძირითადი თეორიული საფუძვლებიდან. ჩვენ ვვარაუდობთ, რომ არსებობს ვერსიის ზოგიერთი კონფლიქტი. საქმე ისაა, რომ MMT-ის პოპულარობა დაკავშირებულია მხოლოდ მის ციტირებასთან ცნობილი პოლიტიკოსების მიერ. ათ წელზე მეტი ხნის განმავლობაში ეს ტენდენცია მხარდამჭერებს იძენს ინტერნეტში - სხვადასხვა ფორუმებზე, კერძო ბლოგებზე და სხვა სადისკუსიო პლატფორმებზე. რა თქმა უნდა, გავრცელების ამგვარი მოდელის გვერდით ეფექტად იქცა ენთუზიასტების გაჩენა, რომლებიც, მიუხედავად იმისა, რომ თავს MMT-ის მხარდამჭერებად ასახელებენ, არ არიან პროფესიონალი ეკონომისტები, ცენტრალური ბანკის თანამშრომლები და ფინანსისტები. მოყვარულებს შეუძლიათ თავიანთ თავს მისცენ ნება განსაჯონ არაკორექტულად და მოიყვანონ გამარტივებული ილუსტრაციები. თუმცა, პასუხისმგებლობა, რომელიც ეკისრება ნამდვილ პროფესიონალებს, მოითხოვს გასაანალიზებელი წყაროებისადმი პატივისცემით მიდგომას. ამ მხრივ, MMT-ის კონცეფციის ყველაზე სანდო, სრული ნაკრები (მათ შორის, ზოგადად მასთან დაკავშირებული პოსტკეინზიანური სკოლის დებულებები) არის ახლახან გამოსული სახელმძღვანელო Macroeconomics, R. Ray, B. Mitchell, B. Watts. უფრო ხელმისაწვდომი და უფასო ვარიანტია პრაიმერი MMT-ის შესახებ, რომელიც რენდალ რეიმ შეავსო და გამოსცა ქსელში არაკომერციულ საფუძველზე. რა თქმა უნდა, ამ მასალების გაცნობაზე შეიძლება გავიდეს მნიშვნელოვანი დრო და მას მოხმარდეს დიდი შრომა, მაგრამ, წინააღმდეგ შემთხვევაში, არსებობს არაავთენტურ თეორიასთან კამათის მნიშვნელოვანი რისკი. იგივე ეხება ეკონომიკური აზროვნების ნებისმიერ სხვა მიმართულებას, მათ შორის MMT-ს, რომელსაც სულ რამოდენიმე წლის წინათ უწოდებდნენ „მარგინალურ, უცნობ, არაგავლენიან თეორიას“. დასკვნა გასული ნახევარი საუკუნის განმავლობაში მეინსტრიმული მაკროეკონომიკა სულ უფრო და უფრო ნაკლებუნარიანი ხდებოდა ესწავლებინა ჩვენთვის, თუ როგორ ფუნქციონირებს თანამედროვე მონეტარული ეკონომიკები. ნაწილობრივ, ეს განპირობებულია მათემატიკურ მოდელებზე გაზრდილი აქცენტით, რომელიც ემყარება გამარტივებულ ვარაუდებს და ადამიანის ქცევა დაჰყავს „რაციონალური აგენტის“ ქცევამდე, რომელიც მარტივი მიზნების მაქსიმიზაციას, უარეს შემთხვევაში, „სარისკო“ ეკონომიკურ გარემოში ახდენს. ის, თუ როგორ ფუნქციონირებს თანამედროვე ეკონომიკური ინსტიტუტები, როგორიცაა ცენტრალური ბანკი და ხაზინა, ან არასწორადაა წარმოდგენილი, ან დიდწილად იგნორირებულია. გარდა იმისა, რომ თანამედროვე მეინსტრიმული თეორია „მიკროზე დაფუძნებულ“ რწმენას მიიჩნევს მაკროეკონომიკური თეორიის კარგ საფუძვლად, ის იყენებს კონსტრუქციას, როგორიცაა ერთი წარმომადგენლობითი აგენტი, რომელიც ანაცვლებს საზოგადოებას. ამან განაპირობა მტკიცებების მთელი ნაკრები, რომლებიც დაავადებულია „კომპოზიციის მცდარობით“. ყველა ამ მახასიათებლის ერთად აღებისას, თანამედროვე მაკროეკონომიკურმა თეორიამ იმ დონეზე დააბრმავა თავისი მომხრეები, რომ მათ ვერ შეძლეს გლობალური ფინანსური კრიზისის განჭვრეტა და სამაგიეროდ, აიძულა ისინი წამოეყენებინათ ისეთი პოლიტიკა, რომელმაც დააჩქარა კრიზისის დაწყება. კრახის შემდეგაც კი, მათ მხარი დაუჭირეს პოლიტიკას, რომელმაც შეანელა აღდგენა და გაზარდა კიდევ ერთი კრიზისის შანსები. ამ სახელმძღვანელოში შემუშავებული -ის კონცეფცია ეფუძნება მაკროეკონომიკის ფუნდამენტურად განსხვავებულ მიდგომას. როგორც ვაჩვენეთ, -ის პრაქტიკოსებმა დაინახეს კრიზისის მოახლოება. მათ, რომლებმაც განჭვრიტეს კრიზისი, გაიზიარეს უფრო რეალისტური მიდგომა ადამიანის ქცევის მიმართ, რომელიც ეფუძნებოდა გიგანტების ნაშრომებს, როგორებიცაა მარქსი, ვებლენი, კეინზი და კალეცკი. ადამიანები სოციალური ცხოველები არიან, რომელთა ქცევა ყალიბდება ინსტიტუტების, კლასების, ჩვეულებებისა და სოციალური მდგომარეობის მიხედვით. მათი გადაწყვეტილებები მიიღება ნამდვილი გაურკვევლობის პირობებში, სადაც სხვადასხვა შედეგის ალბათობის რაციონალური გამოთვლა შეუძლებელია. გარდა ამისა, ის ეკონომიკები, რომლებიც მაკროეკონომიკის ანალიზის საგანია, კაპიტალისტური ეკონომიკებია, რომლებიც ორგანიზებულნი არიან იმის ირგვლივ, რასაც შეიძლება ეწოდოს „მონეტარული წარმოება“. კერძო წარმოების მიზანი ამ ეკონომიკებში არის „ფულის შოვნა“, ანუ მოგების მიღება ფულადი მოთხოვნის ფორმით. ფული არ შეიძლება იყოს „ნეიტრალური“ ამ ეკონომიკებში, რადგან თავად წარმოების პროცესი ორიენტირებულია ფულად მოგებაზე. როგორც სამი დიდი ეკონომისტი მარქსი, ვებლენი და კეინზი ამტკიცებდნენ, კაპიტალისტური წარმოება იწყება ფულით, რათა მეტი ფულით დასრულდეს. მომგებიანი წარმოების პერსპექტივები ყოველთვის გაურკვეველია. წარმოება, უბრალოდ, მარტო ტექნიკური საკითხი რომ ყოფილიყო, გაურკვევლობა ნაკლები იქნებოდა: „წარმოების ფაქტორების“ კომბინირება კარგად ცნობილი შაბლონების მიხედვით, რათა იწარმოოს „ვიჯეტები“, რომლებიც საბაზრო წონასწორული რეალური (შეფარდებითი) ფასებით გაიყიდება. მაგრამ, კაპიტალისტური წარმოება გაცილებით რთულია. კაპიტალისტმა თავდაპირველად უნდა მიიღოს ფული, რათა დაიქირაოს წარმოების ფაქტორები, რაც, ალბათ, გამოიწვევს სავალო ვალდებულებების (სასესხო ხელშეკრულებების) გამოყენებას, რომლებიც მოითხოვს პროცენტებით დაფარვას. ამ ვალდებულებების შესრულების შესაძლებლობა დამოკიდებული იქნება შემოსავლებზე, რომლებიც მიღებული იქნება მომავალში. ეს განსაკუთრებით პრობლემურია, როცა საუბარი ეხება საინვესტიციო გადაწყვეტილებას, რომელშიც ძვირი, გრძელვადიანი გამოყენების კაპიტალური აქტივები შეიძინება ვალის ხარჯზე, რომლის მომსახურება, შესაძლებელია მოხდეს ხუთი, ათი ან ოცი და მეტი წლის მანძილზე. საინვესტიციო ფირმას არ აქვს ბროლის ბურთი, რომელიც გამოავლენს მის შემოსავლების ნაკადს დროის ასეთ ხანგრძლივ პერიოდებში. ამ მიზეზით, ვალი მნიშვნელოვანია. მაღალლიკვიდური აქტივების ფლობა, ისევე როგორც უსაფრთხოების ზღვრებში დგომა, ასეთ პირობებში გონივრული ქცევაა. ლიკვიდური პოზიციების მიმართ პრეფერენცია გამოწვეულია სამომავლო შედეგებთან მიმართებაში გაურკვევლობის გამო, ხოლო ლიკვიდურობისადმი უპირატესობის მინიჭების ხარისხი დამოკიდებულია ოპტიმიზმისა და პესიმიზმის ტალღებზე საქმიანი ციკლის განმავლობაში. ბუმმა შეიძლება წარმოშვას ეიფორია და ფასების ვარდნის რისკების შემცირების სურვილი როგორც მსესხებლების, ისე კრედიტორების მხრიდან. ფინანსური სიმყიფე შეიძლება გაიზარდოს, რაც კრიზისს უფრო სავარაუდოს ხდის, მაშინაც კი, როცა მსესხებლები და კრედიტორები იზიარებენ შეხედულებას, რომ კრიზისის შესაძლებლობა სულ უფრო შორსაა. პოლიტიკის გამტარებლებმა ხელი შეუწყეს უსაფრთხოების მცდარ აღქმას, როცა გაიზიარეს „დიადი მოდერაცია“ გლობალურ ფინანსურ კრიზისამდე, რომელიც მისი განმეორების საფრთხეა „ახალი ეკონომიკის“ შესახებ თვალმაქცური რიტორიკით. ამ სახელმძღვანელოს მკითხველები, რომლებიც ჩაერთნენ და კრიტიკულად შეაფასეს მასალა, ნაკლებად სავარაუდოა, რომ მოტყუვდნენ. ისინი აღიარებენ, რომ საბაზრო ძალები საჭირო არაა სტაბილიზაციისათვის. სინამდვილეში, როგორც მინსკი ამტკიცებდა, საბაზრო ძალები შეიძლება დროდადრო მადესტაბილიზებელი და ფეთქებადიც კი იყოს. ამის ნაცვლად, სწორედ ბაზრებზე დაწესებულმა ინსტიტუციურმა სტრუქტურამ შეიძლება შეზღუდოს არასტაბილურობა. თუმცა, ბაზრის მონაწილეები აშკარა სტაბილურობაზე რეაგირებენ ისეთი გზებით, რომლებიც ამცირებს შეზღუდვების ეფექტურობას. ეკონომისტები და პოლიტიკის გამტარებლები სკეპტიკურად უნდა იყვნენ განწყობილი სტაბილურობის „ახალი ეპოქის“ აღზევების შესახებ მტკიცებების მიმართ. გამოყენებული ლიტერატურა მიტჩელი უ., რეი ლ. რენდალ, უოტსი მ., (2025), მაკროეკონომიკა. ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა. 2025. გვ. 757-758. Mitchell William, (2013), Modern Monetary Theory, Macroeconomic research, teaching and advocacy, May 5, 2013. http://bilbo.economicoutlook.net/blog/?p=23719 Mitchell William, (2020), Modern Monetary Theory, http://bilbo.economicoutlook.net/blog/ Nesiba R. (2013). Do institutionalists and post-ICeynesians share a common approach to Modern Monetary Theory (ММТ)? European Journal of Economics and Economic Policies: Intervention, Vol. 10, No. 1, pp. 44 — 60. https: doi.org 10.4337 ejeep.2013.01.05 https://twitter.com/paulkrugman/status/1164604703424090112?s=21 |