ქართული თამბაქოს წარმოების  პოტენციალი: მთავარი შეზღუდვები და განვითარების პერსპექტივები

გიორგი კახაძე

ჟურნალი ნომერი 1 ∘ გიორგი კახაძე ∘
ქართული თამბაქოს წარმოების პოტენციალი: მთავარი შეზღუდვები და განვითარების პერსპექტივები

ჟურნალი N1 2025

ანოტაცია. სტატიაში გაანალიზებულია ქართული თამბაქოს წარმოებაზე მოქმედი ფაქტორები. შეფასებულია ქართული თამბაქოს დარგის წინაშე არსებული გამოწვევები, მთავარი შეზღუდვები და დარგის განვითარების პერსპექტივები. დასაბუთებულია ქართული თამბაქოს წარმოების მნიშვნელობა საქართველოს ეკონომიკის განვითარებაში. შესწავლილია მეზობელ და პოსტსაბჭოთა ქვეყნებში თამბაქოს დარგის როლი ეკონომიკასა და მოსახლეობის კეთილდღეობის ამაღლებაში.

თანამედროვე ქართული თამბაქოს წარმოება საკმაოდ რთულ და სავალალო მდგომარეობაშია. თამბაქოს მოყვანა, ისევე როგორც წარმოება, ეტაპობრივად იკლებს და განვითარების ნაცვლად დეგრადაციას განიცდის. შესაბამისად სტატიაში არგუმენტირებულია თამბაქოს დარგში რეფორმების განხორციელების აუცილებლობა.

გამოვლენილია ქართული თამბაქოს წარმოების წინაშე არსებული ძირითადი გამოწვევები და მთავარი შეზღუდვები, პოსტსაბჭოთა და საქართველოს მეზობელ ქვეყნებს შორის იდენტიფიცირებულია ქვეყნები, სადაც თამბაქოს დარგი ხელს უწყობს ეკონომიკურ ზრდას, განვითარების სტიმულირებას და ქვეყანაში ისეთ მაჩვენებელთა მატებას როგორიცაა დასაქმების დონე, სიღარიბის მაჩვენებელი, მშპ, ექსპორტის მაჩვენებლები და სხვა. ასევე, შეფასებულია ქართული თამბაქოს წარმოებაში მოქმედ სუბიექტთა პოზიციები და როლი ეკონომიკური და საჯარო პოლიტიკის განხორციელებაში. გაკეთებულია დასკვნა, რომ თამბაქოს წარმოება და თამბაქოს დარგი, შესაბმისი განვითარების პირობებში, წარმოადგენს არ მხოლოდ ეროვნული ეკონომიკის მნიშვნელოვან შემადგენელ ნაწილს, არამედ რიგ შემთხვევაში თამბაქოს მწარმოებლებს აქვთ პოტენციალი გახდნენ მსოფლიოს ეკონომიკური სტრუქტურის მნიშვნელოვანი ნაწილი.

არსებული შეზღუდვებისა და გამოწვევების გამოვლენის და გადაჭრის გზების ძიების მიზნით გაანალიზებულია თამბაქოს დარგში მონაწილე სუბიექტთა საქმიანობის ძირითადი მაჩვენებლები, ჩატარებულია ინტერვიუები დარგის მონაწილე ყველა მიმართულების სუბიექტთან. მაჩვენებლებისა და ინტერვიუების ანალიზზე დაყრდნობით გამოკვეთილია რამდენიმე მთავარი პრობლემა: თამბაქოს ფერმერები დაბალი ფინანსური რესურსებიდან გამომდინარე საკამოდ მოძველებულ ხელსაწყოებსა და ტექნიკას იყენებენ; თამბაქოს ფერმერებში ნედლეულის მოყვანის თანამდროვე ტექნოლოგიებისა და მიდგომების გამოყენების შესახებ ცოდნის ნაკლებობაა; თამბაქოს მწარმოებლები ნედლეულის გადამუშავებისა და წარმოებისთვის მოძველებულ საწარმოო საშუალებებს იყენებენ; თამბაქოს მწარმოებლები შეზღუდული არიან ფინანსებზე წვდომაში; მკაცრია კანონმდებლობა თამბაქოს პროდუქტის რეკლამირების, განთავსებისა და რეალიზაციის შესახებ; საკმაოდ მკაცრია საგადასახადო პოლიტიკა თამბაქოს მწარმოებლების მიმართ, რომელიც არ მოიცავს რაიმე დიფერენცირებას ადგილობრივი მეწარმეებისთვის; ქართული თამბაქოს წარმოება არ განიხილება როგორც სოფლის მეურნეობისა და ეკონომიკის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი და მაღალშემოსავლიანი სექტორი; მკაცრდება ადგილობრივი თამბაქოს მწარმოებლების მიმართ მოთხოვნები და ჩნდება ახალი ბარიერები და შეზღუდვები და სხვა.

გამოვლენილი პრობლემების მიხედვით ქართული თამბაქოს წარმოების პრიორიტეტული მიმართულებების შესახებ შემუშავებულია რეკომენდაციები.

საკვანძო სიტყვები: ქართული თამბაქო, თამბაქოს წარმოება, შეზღუდვები, გამოწვევები, განვითარების პერსპექტივა.

შესავალი

თანამედროვე მსოფლიოში მიმდინარე პერიოდი გამოირჩევა უპრეცენდენტო არასტაბილურობითა და დაძაბულობით. 2020 წელს გლობალურმა პანდემიამ, შემდგომ რიგმა შეიარაღებულმა კონფლიქტებმა, განსაკუთრებით კი ბოლო დროინდელმა რუსეთ-უკრაინის ომმა და პალესტინა-ისრაელს შორის დაპირისპირებებმა საკმაოდ შეცვალა მსოფლიო დღის წესრიგი, ეკონომიკური მდგომარეობა და პოლიტიკა. განსაკუთრებით უკრაინის საომარ მდგომარეობაში ყოფნამ და რუსეთის ფედერაციის დასანქცირებამ უკვე შექმნა გარკვეული კრიზისი ან კრიზისის წინაპირობა სოფლის მეურნეობის და სხვა მიმართულებით. ცვლილებები შეეხო თამბაქოს დარგსაც, ბევრ საერთაშორისო თამბაქოს კომპანიას მოუწია კონფლიქტის ზონაში არსებული საწარმოებისა და ნედლეულის გამოთიშვა თავიანთი წარმოების ჯაჭვიდან. დაძაბულობა და არასტაბილური გარემო დღითი დღე მატულობს მსოფლიოს სხვადასხვა რეგიონში, რაც სასურსათო და სხვა მოხმარების პროდუქტებზე დეფიციტის და კრიზისის ზრდას მოასწავებს.

მსოფლიოს მოსახლეობა აგრძელებს ზრდას, გაერთიანებული ერების (UN) მიერ პროგნოზირებულია, რომ 2050 წლისთვის მსოფლიო მოსახლეობის რაოდენობა 10 მილიარდს მიაღწევს. მოსახლეობის ეს ზრდა ქმნის უფრო მეტ მოთხოვნას საკვებზე და სოფლის მეურნეობის პროდუქციაზე. შესაბამისად, როგორც სხვა ბაზრებზე, თამბაქოს ბაზარზე მოქმედი სუბიექტები, პროგნოზირებენ მოთხოვნის ზრდას მათ პროდუქტზე. მსოფლიოს მოსახლეობის რიცხოვნობის ზრდის და სხვა ისეთი ფაქტორების გათვალისწინებით როგორიცაა : მომხმარებელთა ჩვევები და დამოკიდებულება, თამბაქოს ინდუსტრიის დომინირება, კულტურული და სოციალური ტრადიციები, ეფექტიანი მარკეტინგული და ბრენდინგის სტრატეგიები და სხვა, პროგნოზირებულია თამბაქოს ბაზრის მოცულობის ზრდა. მეორე მხრივ კი, გლობალურმა პანდემიამ, რეგიონალურმა კონფლიქტებმა და ფართომასშტაბიანმა ომებმა, გლობალურმა დათბობამ და კლიმატის ცვლილებებმა და სხვა ფაქტორებმა განაპირობა გლობალური თამბაქოს ინდუსტრიის უპრეცედენტო დეფიციტის მოლოდინი, მსოფლიოში თამბაქოს ხელმისაწვდომობის მკვეთრი შემცირებით. ეს ეხება არა მხოლოდ კონფლიქტის ზონაში მყოფ ქვეყნებს, არამედ თამბაქოს მწარმოებელ იმ ძირითად ქვეყნებს, როგორიცაა ბრაზილია, ინდოეთი, ტანზანია, ზამბია და ჩინეთი.

დღეს ქართული თამბაქოს დარგი საკმაოდ ცუდ და სავალალო მდგომარეობაშია. იგი ძირითადად გამოირჩევა: მოძველებული მანქანა-დანადგარებითა და მოყვანა-გადამუშავების არაეფექტიანი ტექნოლოგიებით; კვლევითი და გადამზადების ცენტრების არ არსებობით; დარგში ხელისუფლების მხოლოდ მარეგულირებელ და მაკონტროლებელ დონეზე ჩართულობითა და ახალ-ახალი შემზღუდავი ბარიერებით; მოსახლეობისა და ბიზნესის მხრიდან დარგის მიმართ ინტერესისა და ჩართულობის ნაკლებობით. ქართული თამბაქოს წარმოების პოტენციალისა და განვითარების პერსპექტივის გგანსაზღვრისთვის საჭიროა იმ გამოწვევებისა და შეზღუდვების გამოვლენა, რომლის წინაშეც დგას დარგი.

კვლევის მიზანი

კვლევის მიზანია ქართული თამბქოს წარმოების პოტენციალისა და მთავარი შეზღუდვების ანალიზის საფუძველზე დარგის განვითარების პერსპექტიულ მიმართულებებზე რეკომენდაციების შემუშავება.

კვლევის მეთოდოლოგია

ნაშრომზე მუშაობისას გამოყენებულია ბიბლიოგრაფიული კვლევა, კერძოდ, შეფასებულია თამბაქოს წარმოებასა და დარგის წინაშე არსებული მთავარი შეზღუდვების და გამოწვევები შესახებ გამოქვეყნებული ლიტერატურა, სამეცნიერო სტატიები და სხვადასხვა ორგანიზაციის ანგარიშები. კვლევის პროცესში, ასევე, გამოყენებულია შედარების, ანალიზის და სხვა მეთოდები. გაანალიზებულია ეროვნული და საერთაშორისო ორგანიზაციების შესაბამისი ვებ-გვერდის მასალები, მონაცემთა ბაზები, შეფასებულია საქართველოს ეკონომიკური პროფილის სამინისტროების, სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის მონაცემები.

თამბაქოს წარმოება მსოფლიოსა და საქართველოში

ასეული წელია, რაც თამბაქო ითესება, იკრიფება, მუშავდება და მისგან სასიგარე, შესახვევი, სიგარეტის, საყნოსი, საღეჭი თუ სხვა თამბაქო მზადდება. თამბაქოს სამშობლოდ ჩრდილოეთ და სამხრეთ ამერიკის კონტინენტი მოიაზრება. მიუხედავად იმისა, რომ თამბაქოს მოხმარება და მისით ვაჭრობა ევროპელებმა XVI საუკუნის შუა ხანებიდან დაიწყეს, ამერიკის კონტინენტის მცხოვრებლები მას გაცილებით ადრე მოიხმარდნენ, მათ შორის როგორც სარიტუალო და სამკურნალო საშუალებას.

თავად სახელწოდება „თამბაქო“ კუნძულ Tabago-დან მოდის. სხვაგვარად აღნიშნულ კუნძულს Tobago - საც უწოდებდნენ საიდანაც წარმოსდგა სპეციალური ტერმინი „Tabak” , “Tabac”, “Tobacco”. თამბაქოს ჯერ კიდევ კოლუმბი ხვდება თავისი პირველი მოგზაურობის დროს 1492 წელს. ერთი წლის შემდეგ კი მოგზაურ Romane Pane ასეთივე სახის მცენარეს სახელწოდებით Tobogo პოულობს სანკტდომინგოში მოგზაურობის დროს. მალე ეს მცენარე ევროპელების ყურადღებასაც იპყრობს. ევროპის კულტურული ქვეყნები დაინტერესებულნი არიან აღნიშნული კულტურის გავრცელებით. პირველად ევროპაში თამბაქო გადმოტანილი იქნა ესპანელი მოგზაურის გონზალო ჰერანდოდე ორვიედის მიერ, რომელმაც 1519 წელს ესპანიაში ჩამოიტანა თამაბქოს თესლი [1].

საინტერესო ფაქტია, რომ დასავლეთ აზიასა და ევროპა-აზიის კონტინენტების გასაყარზე თამბაქოს წევის ჩვეულება, ისევე როგორც თამბაქოს კულტურა, შევიდა არა დასავლეთიდან, არამედ აღმოსავლეთიდან. როგორც ბოლო გამოკვლევები გვიჩვენებს, აზიაში შედარებით იმაზე უფრო ადრე იცოდნენ თამბაქოს მოყვანა და მისი მოხმარება, ვიდრე კოლუმბი ამერიკას აღმოაჩენდა. აღმოსავლეთ აზიის ეს ქვეყნები გახლდათ: ჩინეთი, იაპონია, ინდოეთი, სპარსეთი და სხვა.

დღეს თამბაქოს წარმოება და მისი ბაზარი მსოფლიო ეკონომიკის შემადგენელი ერთ-ერთი უმსხვილესი ნაწილია. გაეროს სურსათისა და სოფლის მეურნეობის ორგანიზაციის მონაცემებით, მხოლოდ 2022 წელს მსოფლიოში წარმოებული იყო 6 მილიონ ტონამდე თამბაქო , რომლის თითქმის მესამედი წარმოებული იყო ჩინეთში. სხვა მსხვილი მწარმოებელი ქვეყნებია : ინდოეთი; ბრაზილია; ინდონეზია; აშშ. (იხ. გრაფიკი 1)

გრაფიკი 1. წამყვანი თამბაქოს მწარმოებელი ქვეყნები მსოფლიოში 2022 წელს, ათასი ტონა

წყარო : შედგენილია ავტორის მიერ გაეროს სურსათისა და სოფლის მეურნეობის ორგანიზაციის (FAO) მონაცემებზე დაყრდნობით

თამბაქოს პროდუქციის ბაზრის ზომა ბოლო წლებში სტაბილურად იზრდება. იზრდება მოთხოვნა თამბაქოს პროდუქციაზე და შესბამისად ნედლეულზე. მსოფლიოს მოსახლეობა აგრძელებს ზრდას და პროგნოზირებულია, რომ 2050 წლისთვის 10 მილიარდს მიაღწევს. მოსახლეობის ეს ზრდა ქმნის უფრო მეტ მოთხოვნას საკვებზე და სოფლის მეურნეობის სხვადასხვა პროდუქტზე. მეორემხრივ კი, გლობალურმა პანდემიამ, რეგიონალურმა კომფლიქტებმა და ფართომასშტაბიანმა ომებმა, გლობალურმა დათბობამ და კლიმატის ცვლილებებმა და სხვა განაპირობა გლობალური თამბაქოს ინდუსტრიის უპრეცედენტო დეფიციტის მოლოდინი, მსოფლიოში თამბაქოს ხელმისაწვდომობის მკვეთრი შემცირებით. ეს ეხება არა მხოლოდ კონფლიქტის ზონაში მყოფ ქვეყნებს, არამედ წამყვან თამბაქოს მწარმოებელ ქვეყნებსაც. მაგალითისთვის მსოფლიოს ჯანდაცვის ორგანიზაციის (WHO) სტატისტიკური მონაცემების მიხედვით, მსოფლიოს წამყვან თამბაქოს მწარმოებელ ქვეყნების ხუთეულში შემავალი ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკისა და ამერიკის შეერთებული შტატების ბოლო სტატისტიკურ მონაცემების მიხედვით ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკაში 2000 წლიდან 2020 წლამდე თამბაქოს პლანტაციების ფართობი შემცირდა 29.67 %- ით და 2020 წელს ქვეყნის მთლიანი სასოფლო-სამეურნეო მიწის 0.19% შეადგინა, აშშ- ში იგივე დროის შუალედში ეს მაჩვენებელი 59.29%- ით შემცირდა და 2020 წელს სასოფლო-სამეურნეო მიწის 0.02 % შეადგინა.

გრაფიკი 2. თამბაქოს ფოთლის წარმოება ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკაში და აშშ -ში 2000-2020 წწ., ათასი ტონა

წყარო: შედგენილია ავტორის მიერ მსოფლიო ჯანდაცვის ორგანიზაციის (WHO) სტატიტიკურ მონაცემებზე დაყრდნობით

საქართველოში თამბაქოს წარმოების, ქართული ნედლეულის რაოდენობის, პლანტაციების ფართობების, მოსავლიანობისა თუ სხვა თანამედროვე სტატისტიკური ინფორმაცია სამწუხაროდ ქართულ შესაბამის უწყებებში მწირი რაოდენობით არის ან საერთოდ არ მოიპოვება. სტატისტიკური ინფორმაცია შემოიფარგლება მხოლოდ იმპორტ-ექსპორტის და საქართველოში წარმოებული თამბაქოს პროდუქციის მაჩვენებლებით, თუმცა, აქაც უნდა აღინიშნოს, რომ საქართველოში წარმოებული თამბაქოს პროდუქციის უდიდეს ნაწილში გამოიყენება იმპორტირებული ნედლეული, რისი ცალ ცალკე აღრიცხვაც სამწუხაროდ სტატისტიკურ მონაცემებში არ ხდება. ეს ყოველივე კიდევ უფრო ნათელყოფს საქართველოში თამბაქოს დარგის სავალალო მდგომარეობას.

2000 წლიდან 2020 წლამდე საქართველოში თამბაქოს პლანტაციების ფართობი 13.1 %-ით შემცირდა და 2020 წელს სასოფლო-სამეურნეო ფართობის მხოლოდ 0.07 % შეადგინა. ბოლო წლებში, ასევე ეტაპობრივად მცირდებოდა საქართველოში წარმოებული თამბაქოს ფოთლის რაოდენობაც, 2020 წელს მისი მოცულობა 2000 წელთან შედარებით შემცირებულია 85.3%-ით. ასევე, შედარებით მცირე რაოდენობით მაგრამ წლების განმავლობაში მცირდება საქართველოში წარმოებული სიგარეტის ღერების რაოდენობა, თუმცა აქ უნდა აღინიშნოს რომ მწარმოებლების მიერ სიგარეტის წარმოებისთვის გამოყენებული თამბაქოს ნედლეული თითქმის მთლიანად იმპორტირებულია სხვადასხვა ქვეყნიდან.

ცხრილი 1. თამბაქოს წარმოება საქართველოში 2000-2020 წწ.

	ერთეული	2000	2005	2010	2015	2020
სასოფლო-სამეურნეო მიწა	ჰექტარი	3 000 000	2 539 000	2 468 500	2 418 100	2 377 900
თამბაქოს პლანტაცია	ჰექტარი	1 801	500	700	836	1565
თამბაქოს პლანტაციის წილი	სასოფლო-სამეურნეო მიწის %	0.06	0.02	0.03	0.03	0.07
თამბაქოს ფოთლის წარმოება	ათასი ტონა	1 855	1 094	89	262	273
სიგარეტის წარმოება	მილიონი ღერი	296	1 820	5 002	1 888	1 671

წყარო : შედგენილია ავტორის მიერ მსოფლიო ჯანდაცვის ორგანიზაციის (WHO) და გაეროს სურსათისა და სოფლის მეურნეობის ორგანიზაციის (FAO) სტატიტიკურ მონაცემებზე დაყრდნობით

შედარებისა და მეტი თვალსაჩინოებისთვის შევადაროთ 2020 წელს საქართველოში წარმოებული თამბაქოს ნედლეულისა და სიგარეტის მაჩვენებლები მეზობელ, პოსტსაბჭოთა, გარდამავალი ეკონომიკის მქონე ქვეყნების ანალოგიურ მონაცემებს (იხ. გრაფიკი 3).

გრაფიკი 3. თამბაქოს ფოთლის და სიგარეტის წარმოების 2020 წლის მაჩვენებლები

სიგარეტისა და თამბაქოს ნედლეულის წარმოების მაჩვენებლების მიხედვით მეზობელ და პოსტსაბჭოთა შერჩეულ ქვეყნებს შორის თამბაქოს ნედლეული წარმოების მხრივ ლიდერობს აზერბაიჯანი, რომელსაც საბჭოთა კავშირის დროსაც საკამაოდ განვითარებული ქონდა თამბაქოს წარმოების დარგი, თუმცა, ასევე საკამოდ განვითარებული იყო იგი საქართველოში. თუმცა, დღეს არასახარბიელო მდგომარეობაშია. წაროებული სიგარეტის ღერების მიხედვით ლიდერობას სომხეთი, რომელსაც თამბაქოს პროდუქციის წარმოება საკმაოდ მაღალ დონეზე ყავს აყვანილი, კლიმატური პირობებიდან და ტერიტრიის სიმცირიდან გამომდინარე შედარებით ჩამორჩება თამბაქოს ნედლეულის წარმოებაში სხვა ქვეყნებს თუმცა საქართველოზე დაახლოებით 2-ჯერ მეტს აწარმოებს.

2020 წელს საქართველოში თამბაქოს ფოთოლის ექსპორტმა ქვეყნის მთლიანი ექსპორტის 0 % შეადგინა, ხოლო თამბაქოს ფოთლის იმპორტმა მთლიანი იმპორტის 0.03%. სიგარეტის ექსპორტი კი მთლიანი ექსპორტის 0.86% გახლდათ, ხოლო სიგარეტის იმპორტმა მთლიანი იმპორტის 1.1 % შეადგინა.

ცხრილი 2. თამბაქოს ვაჭრობა საქართველოში 2000-2020 წწ., ათასი დოლარი

	2000	2005	2010	2015	2020
მთლიანი ექსპორტი	322 749	865 454	1 677 299	2 204 676	3 344 474
თამბაქოს ფოთლის ექსპორტი	7 777	-	-	16	41
სიგარეტის ექსპორტი	1 259	330	180	7 150	28 682
მთლიანი იმპორტი	709 376	2 489 952	5 235 753	7 281 258	8 053 824
თამბაქოს ფოთლის იმპორტი	4 225	653	3 466	2 552	2 418
სიგარეტის იმპორტი	29 388	14 580	78 740	103 196	88 459

ექსპორტის მონაცემების მიედვით 2000 წელთან შედარებით 2020 წელს თამბაქოს ფოთლის ექსპორტი შეიძლება ითქვას მინიმუმამდეა დაყვანილი. 2020 წელს მოყვანილი 273 000 ტონა თამბაქოდან მხოლოდ 41 000 აშშ დოლარის ღირებულების ფოთლის ექსპორტი განხორციელდა. მეტიც ამავე წელს იმპორტირებულია 2 418 000 აშშ. დოლარის ღირებულების თამბაქოს ფოთოლი.

ქართული თამბაქოს დარგის მთავარი შეზღუდვები

ქართული თამბაქოს დარგის მთავარი შეზღუდვების განსაზღვრის მიზნით, 2024 წლის ოქტომბერ-ნოემბრის თვეებში ჩატარდა ინტერვიუები და სხვადასხვა სახის გამოკითხა დარგის სუბიექტებთან. გამოიკითხა 47 თამბაქოს ფერმერი და 3 თამბაქოს ფოთლის დაჭრის პუნქტის მფლობელი საქართველოს შემდეგ რეგიონებში: აჭარა, სამეგრელო, იმერეთი, ქვემო ქართლი, კახეთი. ჩატარდა ინტერვიუები საქართველოში არსებული თამბაქოს მწარმოებელი სამი კომპანიიდან ორის წარმომადგენელთან. მიღებული მონაცემებისა და სხვადასხვა სტატისტიკური მონაცემების ანალიზის შედეგად ქართული თამბაქოს წარმოების წინაშე არსებული შეზღუდვები შეგვიძლია დავყოთ შემდეგ ჯგუფებად.

საწარმოო შეზღუდვები. საქართველოში თამბაქოს მომყვან ფერმერთა გამოკითხვისა და ინტერვიუების შეფასების შედეგად გამოიყო რამდენიმე მნიშვანი პრობლემა. თამბაქოს პლანტაციების დასამუშავებისა და მოსავლის შესაბამისი ნორმების მიხედვით შენახვისთვის საჭირო თანამედროვე ტექნიკა და ინსტრუმენტები ქართველ ფერმერებს ფაქტიურად არ გააჩნიათ, მთლიანი პროცესი პრიმიტიული ხელსაწყოებით ან სრულიად ხელით მიმდინარეობს. უფრო მეტიც, დაბალი ფინანსური რესურსებიდან გამომდინარე, ქართველი ფერმერები ხშირად თავს იკავებენ სასუქებსა და სხვა მოწყობილობა-დანადგარების გამოყენებაში საჭირო ინვესტიციების ჩადებისგან.

დღეს საქართველოში თამბაქოს მოყვანის და მოვლის კულტურისადმი სოფლად მცხოვრები შრომისუნარიანი მოსახლეობის, განსაკუთრებით კი ახალგაზრდების ინტერესი საკმაოდ დაბალია. თამბაქოს მოყვანაში ძირითადად უფროსი ასაკის ფერმერები არაინ ჩართულნი, რომელთა რიცხვიც კლებადია. სამწუხაროდ შეინიშნება თამბაქოს მოყვანისა და მოვლის უნარის თაობათაშორისი გადაცემის არარსებობა, რაც, უპირველეს ყოვლისა თამბაქოს წარმოებასი გძელვადიანმა წყვეტამ განაპირობა. ასევე, თამბაქოს დარგის მიმართულებით სასწავლო პროგრამების არარსებობა, პარალელურად ისეთი „მოზიდვის ფაქტორები“, როგორიცაა დასაქმების შესაძლებლობა საზღვარგარეთ და ურბანული მიგრაცია, სოფლად მცხოვრებ ახალგაზრდებს უკარგავს სოფელში დარჩენისა და თამბაქოს პლანტაციებში მუშაობის სტიმულს.

სხვადასხვა კვლევითი ინსტიტუტისა თუ ცოდნის ცენტრების არ არსებობა ასევე აფერხებს თამბაქოს წარმოებასა და საწარმოების მოცულობის ზრდას. ქართველი ფერმერების ცოდნა თამბაქოს პლანტაციების მოვლასთან დაკავშირებით მოძველებულია. მათთვის თანამედროვე ინფორმაცია და კვლევები, ხელმიუწვდომელია. თამამედროვე მსოფლიოს როგორც კლიმატური, ასევე ტექნოლოგიური სწრაფი ცვლილებების ფონზე, შესაბამისი კვლევების არსებობა სასიცოცხლოდ საჭიროა თამბაქოს დარგის განვითარებისათვის. თუნდაც ბოლო პერიოდში მომრავლებულ პარაზიტებსა თუ სხვადასხვა დაავადებებს ქართველი ფერმერები მოუმზადებლები შეხვდნენ და ძირითადად საკუთარი, პრიმიტიული, საშუალებებით ცდილობენ მასთან გამკლავებას. ეს ფაქტი საკამოდ ართულებს ქართული თამბაქოს წარმოების განვითარებას. ადამიანს, რომელსაც სურს საქმიანობის დაწყება თამბაქოს დარგში, საჭირო ინფორმაციის მოძიება უწევს ძველ საბჭოთა დროინდელ სახელმძღვანელოებში, რომლებიც საკმაოდ ძველია და ვერ შეესაბამება თანამედროვე მოთხოვნებს.

გადამუშავების შეზღუდვები. საქართველოში თამბაქოს პროდუქციის მწარმოებელებთან ჩატარებული ინტერვიუების შედეგად გამოიკვეთა, რომ თამბაქოს გადამუშავებისა და წარმოების ეტაპზე მთავარი შეზღუდვა ახალი მანქანა-დანადგარებისა და შესაფერისი მოქმედი საწარმოო საშუალებების ნაკლებობაა, რომელთა გამოყენებაც აუცილებელია მაღალი ხარისხის თამბაქოს გადასამუშვებლად და საწარმოებლად. წარმოების განახლება და ტექნიკის შესყიდვა, როგორც წესი, საკმაოდ დიდ თანხებთანაა დაკავშირებული. ლიკვუდურობასა და ფინანსებზე წვდომასთან დაკავშირებული შეზღუდვები (ძალიან მაღალი გირავნობის მოთხოვნებისა და საპროცენტო განაკვეთის გამო) ხელს უშლის ფერმერებსა და მწარმოებლებს, განავითარონ მაღალი ხარისხის თამბაქოს გადამუშავებისა და წარმოების ხაზები. ფინანსებზე წვდომას ასევე ზღუდავს თითქმის ყველა სახელმწიფო პროგრამაში თამბაქოს დარგის უგულვებელყოფა და მისი ქვეყნისთვის არაპრიორიტეტულად გამოცხადება. ასევე, მაგალითისთვის თუ განვიხილავთ სოფლის მეურნეობისა და წარმოების სექტორის პრობლემების გადაჭრის მიზნით მთავრობის მიერ შექმნილ ფონდებს (სოფლის მეურნეობის განვითარების ფონდი, თანაპარტნიორობის ფონდი) საინტერესოა შემდეგი საკითხები: 1. არც ერთი ფონდი არ აფინანსებს „სტარტაპს“ (დამწყებ ბიზნესს); 2. იმ შემთხვევაში თუ პიროვნებას ან კომპანიას სჭირდება არსებული ბიზნესისთვის 800 000$ მან იპოთეკაში უნდა ჩადოს 1მლნ.-ად შეფასებული ქონება ბანკში გარანტად და დამატებით უნდა წარმოადგინოს დოკუმენტაცია, რომ მას აქვს 25 000$ წმინდა შემოსავალი.

ფერმერთა და მწარმოებელთა უნარი, ყურადღება გაამახვილონ მაღალი ხარისხის თამბაქოს წარმოებაზე, კიდევ უფრო იზღუდება თამბაქოს გადამამუშავებელი და საწარმოო, თანამედროვე, ტექნოლოგიების შესახებ ცოდნის ნაკლებობით. ეს ხელს უშლის ფერმერებს აწარმოონ სხვადასხვა სახისა და ჯიშის თამბაქოს პროდუქტი, რაც მნიშვნელოვნად გაზრდიდა მათ მარკეტინგულ პოტენციალს, რადგან შეძლებდნენ საკუთარი პროდუქცია უფრო მიმზიდველი და აღქმადი გაეხადათ მომხმარებლებისთვის.

მარკეტინგული შეზღუდვები. საქართველოში, დღევანდელი კანონმდებლობისა და უკვე ძალაში შესული საკანონმდებლო ცვლილებების შესაბამისად, სრულიად აკრძალულია თამბაქოს ნაწარმის არა მხოლოდ რეკლამირება, ნებისმიერი ფორმით, არამედ აკრძალულია თამბაქოს პროდუქციის მაღაზიებსა და დახლებზე გამოჩენაც კი. აღნიშნული რეგულაციები სრულიად გამორიცხავს მარკეტინგულ აქტივობებს ლეგალური გზებით. აღნიშნული განსაკუთრებით ზღუდავს მსოფლიოში წლების განმავლობაში ცნობილ თამბაქოს მწარმოებელ ბრენდებისგან განსხვავებით ახალი, ქართული, თამბაქოს მწარმოებელი კომპანიის წარმოების პოტენციურ წინსვლას ადგილობრივ ბაზარზე.

აღსანიშნავია ისიც, რომ ქართულ თამბაქოს მწარმოებლებს არ აქვთ კარგად განსაზღვრული სარეკლამო და ბრენდინგის სტრატეგიები. ეს მნიშვნელოვნად ასუსტებს ახალ ბაზრებზე შესვლის შესაძლებლობას. ადგილობრივ ქართულ ბაზარზეც კი ქართული თამბაქო არაა პოპულარული, რადგან მომხმარებლებმა არ იციან ადგილობრივად წარმოებული თამბაქოს უპირატესობების შესახებ. ფაქტობრივად მათ ადგილობრივი მცირემასშტაბიანი თამბაქოს მწარმოებლების არსებობის შესახებაც კი არ იციან. ახალ ბაზრებზე წვდომას კიდევ უფრო ზღუდავს პროდქციის დიფერენცირების სიმწირე. საექსპორტო ბაზრებზე წვდომის მოპოვება ძალიან რთულია განვითარებულ ქვეყნებში მაღლი ხარისხის სტანდარტების მოთხოვნებისა და მნიშვნელოვანი სავაჭრო ბარიერების გამო. ასევე, ქართული საბითუმო თუ საცალო მოვაჭრეების უნდობლობა და ცუდი დამოკიდებულება ადგილობრივი პროდუქციის მიმართ საკმაოდ ზღუდავს ქართული თამბაქოს ცნობადობისა და გაყიდვების ზრდას.

საგდასახადო შეზღუდვა. განვითარებადი და გარდამავალი ეკონომიკის მქონე ქვეყნისთვის, როგორიც საქართველოა, იმ პირობებში, როდესაც ადგილობრივი წარმოება საკმაოდ დაბალ დონეზეა, აუცილებელია სწორი საგადასახადო პოლიტიკა, რაც ნაწილობრივ პროტექციონიზმსაც მოიცავს. აუცილებელია გარკვეული დიფერენცირება საგადასახადო განაკვეთებში ადგილობრივი წარმოებისთვის გარკვეული შეღავათების სახით. სამწუხაროდ დღევანდელი საგადასახადო კანონმდელობით ადგილობრივი, ქართული თამბაქო ზუსტად იმავე სააქციზო გადასახადით იბეგრება, როგორითაც იმპორტირებული. ეს ფაქტი, რა თქმა უნდა, საგრძნობლად ზღუდავს ქართული თამბაქოს წარმოების განვითარებას. საგადასახადო შეზღუდვის ნათელი მაგალითია ბოლო წლებში აქციზის განაკვეთის ზრდა და გარკვეულ კონკრეტულ პროდუქტებზე აქციზის განაკვეთის დაანაგარიშების მეთოდის ცვლილება, რამაც ასევე განაკვეთის ზრდა გამოიწვია. აღსანიშნავია რომ, მკაცრ საგადასახადო შეზღუდვას მეტნაკლებად უმკლავდება იმპორტირებული, საერთაშორისო დონეზე ცნობილი პროდუქცია თავისი ისტორიისა და ცნობილი სახელის და ბრენდის ხარჯზე, ხოლო ახალი, ქართული თამაბქოს პროდქტს საკამოდ უჭირს მაღალი საგადასახადო განაკვეთის პირობებში კონკურენცია და კონკურენტული ფასის შენარჩუნება.

საჯარო უწყებები/საკანონმდებლო შეზღუდვა. საქართველოს მთავრობა ქართული თამბაქოს დარგს არ განიხილავს როგორც სოფლის მეურნეობისა და ეკონომიკის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან და მაღალშემოსავლიან ნაწილს. მთავრობა ყურადღებას ამახვილებს მხოლოდ თამბაქოს მოხმარების შეზღუდვასა და პრევენციაზე რაც რა თქმა უნდა გასაგები და მისაღები ფაქტია. თუმცა მიუღებელია რომ უგულვებელყოფილიამ თამბაქოს წარმოების ეკონომიკური პოტენციალი. ამასთან, საჭიროა ადგილობრივი თამბაქოს წარმოებისათვის შეღავათები და წახალისება. მეტიც, ადგილობრივი მწარმოებლები იხდიან ზუსტად იგივე რაოდენობის გადასახადს როგორსაც იმპორტიორები. ადგილობრივი თამბაქოს წარმოების წახალისება და მისი განვითარება გამოიწვევს ჯაჭვურ დადებით ეკონომიკურ, შედეგს.

ზემოთ ხსენებულის კარგი მაგალითია რამდენიმე თვის წინ მიღბული საკანონმდებლო ცვლილება, რომლის მიხედვითაც საქართველოში თამბაქოს პროდუქციის წარმოება ლიცენზირებადი საქმიანობა ხდება. აღსანიშნავია, რომ ცვლილებები ლიცენზიის ფლობას ავალდებულებს მხოლოდ ადგილობრივ მაწრმოებელს და მისი საფასური 50 000 ლარის ოდენობითაა განსაზღვრული, რაც კიდევ ერთ დამატებით ბარიერს უჩენს ადგილობრივ მწარმოებელს და მას კიდევ უფრო არაკონკურენტულ მდგომარეობაში აყენებს იმპორტიორებთან მიმართებით. დამატებით აღნიშნული ცვლილება ავალდებულებს ქართველ მწარმოებელს შესაბამისი სტანდარტის ლაბორატორიის შექმნით, რაც გარდა იმისა, რომ საკმაოდ დიდ თანხებთანაა დაკავშირებული, არაეფექტიანი. რა თქმა უნდა, ისევე როგორც სხვა ყველა პროდუქტი თამბაქოს ნაწარმიც უნდა მოწმდებოდეს, მათ შორის ლაბორატორიულადაც. თუმცა, როდესაც ქვეყანაში არის საკამაოდ კომპეტენტური კვლევითი თუ საექსპერტიზო დაწესებულებები, რომლებსაც აქვთ თამბაქოს პროდუქციის შემოწმებისთვის საჭირო შესაბამისი ინფრასტრუქტურა ან მარტივადაა შესაძლებელი მათი მცირედი გადაიარაღება, ყოვლად გაუგებარია თუ რატომ იქმნება კიდევ ერთი დამატებითი ბარიერი ადგილობრივი წარმოებისთვის, რომელიც საკამოდ დიდ თანხებთან და სირთულეებთან არის დაკავშირებული და ეხება მხოლოდ ადგილობრივ წარმოებას.

ქართული თამბაქოს წარმოების პოტენციალი

ქართული თამბაქოს დარგი საკმაოდ სავალალო მდგომარეობაშია, მიუხედავად ამისა, მას საკმაოდ დიდი პოტენციალი გააჩნია როგორც აგრარული ისე გადამამუშავებელი სექტორების გაძლიერებაში. თამბაქოს წარმოებას საქართველოში აქვს შესაძლებლობა გაზარდოს დასაქმების დონე თამბაქოს მწარმოებელ რეგიონებში. მაგალითისთვის, აჭარის რეგიონში, რომელიც თამბაქოს ერთ-ერთი წამყვანი მწარმოებელი რეგიონია, ძალიან ბევრი უმუშევარი ადამიანი ეძებს სეზონურ სამუშაოს საზღვარგარეთ (უმეტესად თურქეთში), ჩაის ან თხილის სექტორში. შესაბამისად, შრომისუნარიანი მუშახელი რეგიონში საკმაოდ ჭარბად იმყოფება. თამბაქოს დარგის განვითარება როგორც ფერმებისა და პლანტაციების, ისე გადამამუშავებელი და მწარმოებელი კომპანიების რაოდენობისა და მასშტაბების ზრდა დაეხმარება ადგილობრივ შრომისუნარიან მოსახლეობას დასაქმდნენ თუნდაც სეზონურად საქართველოში.

თამბაქოს წარმოებას აქვს დიდი პოტენციალი უზრუნველყოს დამატებითი შემოსავალი სოფლად მცხოვრები და ღრიბი მოსახლეობისთვის. თამბაქოს ქართველ ფერმერებთან და წარმოებლებთან ჩატარებული ინტერვიუების, თამბაქოს ნედლუელის ბაზრის შესწავლის, სასოფლო-სამეურნეო დანამატების და შესაბამისი ტექნიკის ქირაობისა თუ სხვა ფასების ანალიზის, სოფლის მეურნოების კვლევითი ცენტრის ხელთ არსებული მონაცემების დამუშავების შედეგად დათვლილი იქნა 1 ჰა ფართობზე თამბაქოს მოყვანის საორიენტაციო ხარჯი, შემოსავალი და მოგება. 1 ჰა ფართობზე შესაძლებელია 2 000 კილოგრამი თამბაქოს ფოთლის მოყვანა. სასოფლო-სამეურნეო ბაზრის შესწავლისა და ანალიზის შედეგად დაანგარიშებულ იქნა 2024 წლის ნოემბრის თვის მდგომარეობით არსებული ფასები. ერთი კილოგრამი თამბაქოს საბითუმო ფასი, სხვადასხვა ხარისხის ნედლეულის განსხვავებული ფასის გათვალისწინებით საშუალოდ 30 ლარია. შესაბამისად ქართველ ფერმერს 1 ჰა ფართობზე თამბაქოს მოყვანის და გაყიდვის შედეგად შეუძლია მიიღოს 60 000 ლარის ოდენობის შემოსავალი. 1 ჰა თამბაქოს პლანტაციისთვის საჭირო: დანამატების, მუშახელის, ტექნიკის, მელიორაციის, ტრანსპორტირების და სხა ხარჯების გამოკლებით სუფთა მოგება დაახლოებით 32 000 ლარის ტოლია (მუშახელის, ტექნიკის მომსახურების, საწვავის, დანამატების და სხვა ფასები სეზონურად და წლირად ცვალებადია თუმცა ასევე ცვლაებადია თამბაქოს ნედლეულის ფასიც). რა თქმა უნდა თამბაქოს პლანტაციის მოვლა და მისი შემდგომი დამუშავება საკმაოდ რთული და შრომატევადი საქმეა, რაც საკმაო ცოდნასა და გამოცდილებას მოითხოვს, თუმცა სოფლად მცხოვრები ფერმერისთვის და არა მარტო, საკმაოდ შემოსავლიანი საქმეა. მაგალითისთვის შევადაროთ იგი სიმინდის ან ციტრუსის პლანტაციების დანახარჯებს, რომელთა მოვლაც საკმად შრომატევადია, თუმცა მათგან მიღებული ფულადი უკუგება გაცილებით ნაკლებია ვიდრე თამბაქოს პლანტაციებიდან.

ისევე როგორც ნებისმიერი ადგილობრივი წარმოებას, თამბაქოს წარმოებასაც აქვს დიდი პოტენციალი უზრუნველყოს ქვეყნის ეკონომიკის სხვადასხვა მიმართულების განვითარება, ეროვნული ვალუტის მდგრადობა, დასაქმების დონის ზრდა და სხვადასხვა ეკონომიკური მაჩვენებლის სტაბილურობა. საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სასმახურის, მსოფლიო ჯანდაცვის ორგანიზაციის (WHO) და გაეროს სურსათისა და სოფლის მეურნეობის ორგანიზაციის (FAO) სტატიტიკურ მონაცემებზე დაყრდნობით: 2020 წელს საქართველომ აწარმოა 273 ტონა თამბაქოს ნედლეული, ექსპორტზე გაიტანა 9.6 ტონა ნედლეული რაც 41 000 დოლარის ღირებულების იყო ხოლო იმპორტი 570.5 ტონას შეადგენდა რაც 2 418 000 დოლარის ღირებულების იყო. 2020 წელს თამბაქოს პროდუქციის ჯამური იმპორტი 96 029 800 დოლარის ღირებულების იყო, ხოლო მისი ჯამური წონა 7.5 ტონის ტოლი იყო. თამბაქოს დარგს საქართველოში აქვს პოტენციალი თავდაპირველად ნაწილობრივ, ხოლო შემდეგომ ეტაპობრივად მთლიანად დააკმაყოფილოს ადგილობრივი მოთხვონა და უზრუნველყოს იმპორტის შედეგად ქვეყნიდან გასული უცხოური ვალუტის საქართველოში დარჩენა. გლობალური მდგომარეობის და მსოფლიო არასტაბილურობის გათვალისწინებით ქართულ თამბაქოს, თანამედროვე მიდგომების დანერგვის, მოყვანისა და წარმოების გადაიარაღებისა და ექსპორტის სტიმულირების შემთხვევაში, აქვს პოტენციალი გაზარდოს ქვეყნის საექსპორტო მაჩვენებლები.

დასკვნა

ქართული თამბაქოს წარმოება მცირე რაოდენობის პლანტაციებით, რამდენიმე ადგილობრივი წარმოებლითა და ნედლეულისა და მზა პროდუქციის იმპორტზე დამოკიდებულებით გამოირჩევა. ქართული თამბაქოს მწარმოებლებისა და ფერმერებისთვის ფინანსურ რესურსებზე ხელმისაწვდომობისა და პირობების გამარტივება უზრუნველყოფს არსებული პლანატაციების, გადამამუშავებელი საწარმოებისა და ქარხნების გადაიარაღება, რაც ჯაჭვურად გამოიწვევს თამბაქოს ნედლეულისა და საბოლოო პროდუქტების ხარისხის ზრდას და გამრავალფეროვნებას, ასევე, დარგში დასაქმების დონის მომატებას. ქართული თამბაქოს დარგის მიმართ ხელისუფლების დამოკიდებულების ცვლილება, კერძოდ კი დარგის პრიორიტეტულად აღიარება, ადგილობრივი და იმპორტული პროდუქციის მიმართ საგადასახადო და სხვა პირობების დიფერენცირება, ადგილობრივი თამბაქოს წარმოებისთვის დამატებითი ბარიერებისა და შეზღუდვების გაქმება ან შემსუბუქება ხელს შეუწობს ადგილობრივი თამბაქოს ხარისხიანი და კონკურენტული პროდუქციით ადგილობრივი ბაზარზე დღეს დომინანტ პოზიციაში მყოფი იმპორტული პროდუქციის ჩანაცვლებას, ქვეყნიდან უცხოური ვალუტისა გადინების შემცირებას და ნედლეულისა თუ საბოლოოს პროდუქტის ექსპორტის მეშვეობით საქართველოში უცხოური ვალუტისა შემოდინებას.

თანამედროვე მსოფლიოში მიმდინარე გლობალური ცვლილებებისა და არასტაბილურობის ფონზე მნიშვნელოვანია თამბაქოს მსოფლიო ბაზრის დეტალურად შესწავლა, თანამედროვე მოთხვონებისა და მიმართულების იდენტიფიცირება. ამ კუთხით აუცილებელია საქართველოში კვლევითი ინსტიტუტების ფორმირება რომელიც უწვეტად იმუშავებს დარგში საჭირო კვლევებისა და ექსპერიმენტების ჩასატარებლად საჭიროა ნიადაგისა და სასოსფლო-სამეურნეო მიწის, კლიმატური პირობებისა და ჰავის შესწავლა, თანამედროვე მიდგომებისა და ტექნიკის დანერგვა მოყვანის, გადამუშავების, წარმოების პროცესებში და სხვა. მსოფლიო თამბაქოს ბაზრის შესწავლის, მოსალოდნელი დეფიციტისა თუ ახალი მოთხოვნების ანალიზის საფუძველზე უნდა მოხდეს დარგში პრიორიტეტების გამოყოფა და სიტუაციისამებრ სხვადასხვა მიმართულების წახალისება და ხელშეწყობა.

გამოყენებული ლიტერატურა

ბახტაძე ვ ს. „მეთამბაქოობა“ თბილისი, 1930
ბიზიგერია შ. „თამბაქოს ფოთლის მოვლა“, თბილისი, 1925
ვოლგუნოვი მ.კ., სკიბა გ.მ., ავრამოვი ვ.ს. „საპაპიროსე თამბაქონედლეულის გადამუშავება“, თბილისი, 1939
საქართველოს სსრ სოფლის მეურნეობის სამინისტრო, მეცნიერებისა და პროპაგანდის სამმართველო, თამბაქოს მოვლა-მოყვანისა და შემდგომი დამუშავების ტექნოლოგია (რეკომენდაციები), თბილისი, 1981
საქართველოს კანონი „თამბაქოს კონტროლის შესახებ“ https://matsne.gov.ge/ka/document/view/1160150?publication=15
საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური https://www.geostat.ge
საქართველოს გარემოს დაცვისა და სოფლის მეურნეობის სამინისტრო https://mepa.gov.ge/
სოფლის მეურნოების კვლევითი ცენტრი, “თამბაქოს აგროტექნოლოგია”, თბილისი, 2015 https://srca.gov.ge/files/ %E1%83%97%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%91%E1%83%90% E1%83%A5%E1%83%9D.pdf
შალუტაშვილი ა., როსი ჰ., ვოთი ჯ., ჰილბორნი ს., ბახტურიძე გ., კობეშავიძე გ., გრიგალაშვილი ზ., „თამბაქოს ეკონომიკის კვლევა საქართველოში საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდგომ პერიოდში“, თბილისი, 2007 https://www.researchgate.net/ publication/332231011_Tobacco_Economic_Study_in_Georgia_since_the_Fall_of_the_Soviet_Union
Bakhturidze G., „Tobacco Industry Interference Index 2023“, Tbilisi, 2023 https://globaltobaccoindex.org/ download/1795
Edwards R., Hoek J., Karreman N., Gilmore A., „Evaluation tobacco industry transpormation : A proposed rubric and analysis“ 2022 https://www.researchgate.net/publication/358993167_ Evaluating_tobacco_industry_ transformation_a_proposed_rubric_and_analysis
Food and Agriculture Organization of the United Natons, Statistics, 2022 https://www.fao.org/statistics/en
Hiol C.E., Qayomy J.N, Asensio M.E., „Tobacco Industry Whitewashing Tactics and Strategies“, 2024 https://www.graduateinstitute.ch /sites/internet/files/2024-09/ARP2_FinalReport---Claude-Emmanuel-Hiol.pdf
Tsertsvadze V., Khurtsia L., „Success and challenges of Georgian tobacco taxation policy“, 2022 https://journal.gipa.ge/ 2022/08/ 14/success-and-challenges-of-georgian-tobacco-taxation-policy/
World Health Organisation, Tobacco Agriculture and trade, 2020 https://www.who.int/publications/m
World Health Organization Tobacco and its environmental impact: an overview, 2017 https://iris.who.int/bitstream/handle/10665/255574/9789241512497-eng.pdf