ჟურნალი  N1 2025

ანოტაცია.  ,,ახალი ღარიბები“ ეკონომიკურ მეცნიერებაში წარმოადგენს შედარებით ახალ სოციალურ-ეკონომიკურ კატეგორიას, რომელიც ეხება ადამიანთა იმ სოციალურ-ეკონომიკურ ჯგუფებს, რომლებსაც აქვთ შემოსავლის, საცხოვრებელი პირობების და სტატუსის მსგავსი დონე. საუბარია იმ მინიმალურ დონეზე, რომელიც საკმარისი არ არის სრულფასოვანი ცხოვრების პირობების შესაქმნელად.

,,ახალი ღარიბების“ ადგილი სოციალურ ჯგუფებს შორის ყველაზე მეტად იკვეთება მუშათა კლასში, რომლებიც თანამედროვეობის კვალობაზე ,,მშრომელ ღარიბებს“ წარმოადგენს.     ,,ახალი ღარიბები“ მეტად რთული და მრავალფეროვანი კატეგორიაა, რომელიც სხვადასხვა ქვეყნების მაგალითზე განსხვავებულად ავლენს თავის სოციალურ თუ ეკონომიკურ შინაარსს. ეს კატეგორია, ისევე როგორც ზოგადად სიღარიბე, ცვალებადია დროსთან მიმართებით რაც იმაში გამოიხატება, რომ აღნიშნულ სოციალურ ჯგუფში შემავალმა საზოგადოებრივმა კლასებმა შეიძლება განიცადოს ფორმაცია, შეიცვალოს სტრუქტურული შემადგენლობა, გაიზარდოს ან შემცირდეს რიცხობრივი მაჩვენებელი. აღნიშნული სტატია მიზნად ისახავს დასაქმებულთა ადგილის განსაზღვრას ,,ახალ ღარიბთა“ კატეგორიაში. აღნიშნულიდან გამომდინარე, მნიშვნელოვანია რომ გამოიკვეთოს კავშირი დასაქმებასა და სოციალური დაცვის პოლიტიკას შორის. ამავდროულად განისაზღვროს რამდენად შესაძლებელია ეფექტურმა ეკონომიკურმა პოლიტიკამ დადებითად შეცვალოს დასაქმებულთა სიღარიბე.

საკვანძო სიტყვები: ახალი ღარიბები, მშრომელი ღარიბები, სამუშაო სიღარიბე, პოლარიზება, სოციალური განსხვავებები, ღარიბების კასტა, დროებითი დასაქმება, სიღარიბის მახე. 

შესავალი

საქართველოს, ისევე როგორც სხვა ქვეყნების, ეკონომიკის ერთ-ერთ უმთავრეს გამოწვევას დასაქმების ზრდა და უმუშევრობის შემცირება წარმოადგენს. თუმცა, არანაკლებ მნიშვნელოვანია დასაქმებულთა შემოსავლების საკითხი, რომელიც ხშირ შემთხვევაში თანამედროვე გამოწვევებს ვერ პასუხობს. აღნიშნულიდან გამომდინარე, შრომის ბაზრის გამართული ფუნქციონირების უზრუნველყოფა და ღირსეული სამუშაო ადგილების შექმნა ეკონომიკური პოლიტიკის უმნიშვნელოვანესი პრიორიტეტი და პრეროგატივაა.

თანამედროვე სოციალურ-ეკონომიკურ ურთიერთობებში მნიშვნელოვანი ადგილი დასაქმებულთა კლასს უჭირავს, რომელიც საშუალო ფენის ფორმირებას უწყობს ხელს. შესაბამისად დასაქმებამ უნდა უზრუნველყოს ეკონომიკის საყრდენი ძალის, საშუალო კლასის ჩამოყალიბება, თუმცა რეალური სურათი მკვეთრად განსხვავდება არსებულისგან.

დასაქმება და მისგან მიღებული შემოსავლები საბაზრო ეკონომიკის ფუნქციონირების, საზოგადოებაში მიმდინარე სოციალურ-ეკონომიკური, პოლიტიკური და დემოგრაფიული პროცესების ამსახველი სფეროა. ეს ფენომენი განსაკუთრებით ვლინდება დასაქმებიდან მიღებული შემოსავლების ფონზე, როცა ანაზღაურება საკმარისი არ არის ცხოვრების სათანადო პირობების შესაქმნელად. დასაქმებული კი თავისი სამუშაოს მიუხედავად სიღარიბის მანკიერ წრეში ხვდება. სიღარიბის ეს ფორმა თანამედროვე მსოფლიოში ასოცირდება როგორც ,,ახალი ღარიბების“ კატეგორია. 

„დასაქმებული ღარიბები“ როგორც ,,ახალი ღარიბების“ კატეგორია

ეკონომიკაში არსებობს ფაქტორები, რომლებმაც შეიძლება ხელი შეუწყოს სამუშაო სიღარიბის, აგრეთვე პოტენციური რისკ ჯგუფების გაზრდას. დასაქმებულთა ღარიბების ცნების გულში არის პარადოქსი, რომ დასაქმება ითვლება საუკეთესო ანტიდოტად სიღარიბისაგან თავის დასაღწევად. სამწუხაროდ კი რეალობა სხვაგვარ სურათს აჩვენებს და მომუშავეთა კატეგორია კვლავ განაგრძობს სიღარიბის ზღვარს ქვემოთ თანაცხოვრებას.  ერთის მხრივ, დასაქმებულთა სიღარიბის მნიშვნელოვანი განმსაზღვრელი ფაქტორი დაბალი ხელფასია, თუმცა ეს პირობა ყოველთვის საკმარისი არ არის სიღარიბის გამოსავლენად. სამუშაო სიღარიბის მთავარი განმსაზღვრელი ფაქტორები საყოფაცხოვრებო გარემოებებია, ისეთი როგორიცაა: შემოსავლის წყაროს არსებობა ოჯახში, მასზე დამოკიდებულ პირთა რაოდენობა, დანახარჯების სტრუქტურა, საცხოვრებელი ადგილი (იგულისხმება სოფელი თუ ქალაქი) და სხვადასხვა სოციალური პაკეტით სარგებლობა. ამასთანავე, დასაქმებულთა სიღარიბე გაცილებით უფრო მაღალია თვითდასაქმებულთა შორის, თუმცა ამ ჯგუფის შემოსავლების მონაცემები ნაკლებად საიმედოა, რაც იწვევს რეალური სურათის დამახინჯებას. ამას ემატება თვითდასაქმებული ემიგრანტების რაოდენობა, რომლებიც თავად ქმნიან თავიანთ სოციალურ მყოფადობას.

აღსანიშნავია ბოლო წლებში არსებული მზარდი პოლარიზება დასაქმებულთა მდიდარ და ღარიბ ოჯახებს შორის, რასაც აქვს აშკარა შედეგი მათ შორის არსებული სოციალური განსხვავებებისა. აგრეთვე ძალზედ ძლიერია კავშირი განათლების დაბალ დონესა და სამუშაო სიღარიბეს შორის. განათლებასა და ტრენინგებზე დაფუძვნებული ინიციატივები კარგი შესაძლებლობაა დასაქმებისა და შემოსავლების ზრდის კუთხით, რომელთა დადებითი ზემოქმედება შეიძლება იყოს როგორც მოკლევადიან პერიოდში, ისე გრძელვადიან პერიოდზე გათვლილი.

არსებულ საკითხს კიდევ უფრო მწვავედ წარმოაჩენს ქვეყანაში არსებული ზოგადი სიღარიბის არსებობა, რომელსაც ხელს უწყობს უმუშევრობის მაღალი დონე. საქართველოს ეროვნული სტატისტიკის სამსახურის მიერ 2024 წლის პირველი კვარტლის მონაცემებით სიღარიბის დონე აღიარებულია როგორც 14%. აღნიშნული მონაცემი 2021  წლის შემდგომ კლების ტენდენციით ხასიათდება, რაც დადებითი ეფექტის მატარებელია. საქართველო ამ მაჩვენებლით ახლოს დგას თურქეთთან, იტალიასა და პორტუგალიასთან. ჩვენზე მაღალია უმუშევრობა მეზობელ სომხეთში, აგრეთვე ესპანეთსა და საბერძნეთში. თუმცა, NDI-ს საზოგადოებრივი კვლევის თანახმად, რომელიც 2023 წლის ოქტომბერ-ნოემბერში ჩატარდა, საქართველოში გამოკითხულთა 60% თავს დაუსაქმებლად მიიჩნევს, გამოკითხულთა 54% კი უმნიშვნელოვანეს საკითხად მისთვის და მისი ოჯახისთვის სამუშაო ადგილების შექმნას ასახელებს. რამდენად ჰგავს ოფიციალური სტატისტიკა არსებულ რეალობას ეს სხვა საკითხია, თუმცა მივყვეთ სტატისტიკის ოფიციალურ მონაცემებს.

სხვა მსგავსი საზოგადოებრივი აზრის კვლევები სტაბილურად გვიჩვენებს ერთსა და იმავე შედეგს, რომ მოსახლეობისთვის ყველაზე მწვავე პრობლემა კვლავაც უმუშევრობა რჩება. ეს საკითხი თავისი მნიშვნელობით გამოკითხვებში უსწრებს ისეთ მნიშვნელოვან თემასაც კი, როგორიც არის ტერიტორიული მთლიანობა. ანუ მოსახლეობა ბევრად მწვავედ განიცდის თავის პროფესიულ უნარებთან, გამოცდილებასა თუ რეალურ პოტენციალთან შეუსაბამო მდგომარეობას და მიუხედავად იმისა, არის თუ არა დასაქმებული, მიიჩნევს, რომ გაცილებით უკეთეს დასაქმებას იმსახურებს. არსებული სიტუაცია ევროკავშირის ქვეყნებს რომ შევადაროთ, უნდა ვთქვათ, რომ ამ ქვეყნებში იმის შესახებაც კი აქვთ ინფორმაცია, დასაქმებულთაგან რამდენის სამუშაო შეესაბამება პროფესიას, ცოდნასა და უნარებს. სტატისტიკურად თითქოს ყველაფერი კარგად არის: უმუშევრობის დონე ქალაქად 17.6%-ია, სოფლად - 14,6%, მაგრამ ქალაქში ფულადი შემოსავლები თითქმის 1,5-ჯერ მაღალია, ვიდრე სოფლად. ეს კიდევ ერთი ინდიკატორია იმისა, რომ ოფიციალური მონაცემები რეალობასთან აცდენაში მოდის. გარდა ამისა, აშკარაა რომ სოფლად დასაქმებულთა სიღარიბე უფრო მწვავედ დგას, ვიდრე ქალაქად. ეს ფაქტი გამოწვეულია ერთის მხრივ სოფლად თვითდასაქმებულთა მაღალი მაჩვენებლით, რომელთა შემოსავლები გაცილებით დაბალია და ამავდროულად ნაკლებად ხდება მათი ზუსტი შეფასება სტატისტიკურ ჭრილში. 

,,ახალ ღარიბთა“ როლი ეკონომიკის ფუნქციონირებაში

ქვეყანაში მზარდი მთლიანი შიდა პროდუქტის მოცულობის მიუხედავად, მოსახლეობის დიდი ნაწილი კვლავ სიღარიბეში ცხოვრობს. ანუ ამ ოჯახების ჩართულობა ეკონომიკურ აქტივობაში ჯერჯერობით ძალიან სუსტია.  შესაბამისად სუსტია კავშირი მაკროეკონომიკური ინდიკატორების გაუმჯობესებასა და თითოეული შინამეურნეობის მდგომარეობის გაუმჯობესებას შორის. თუ იზრდება ეკონომიკა, მაგალითად, საფინანსო სექტორის, სასტუმროების ან ტურიზმის განვითარების ხარჯზე, ადამიანი, რომელსაც არა აქვს შეხება ამ სფეროებთან და დასაქმებულია, დავუშვათ, სოფლის მეურნეობაში, საკუთარ თავზე ძალიან სუსტად ან საერთოდ ვერ იგრძნობს ამ ეკონომიკურ ზრდას.

ეფექტიანი ეკონომიკური პოლიტიკის ამოცანაა მაკროეკონომიკურ ინდიკატორების გაუმჯობესებასა და თითოეული ოჯახის მდგომარეობის გაუმჯობესებას შორის კავშირი რაც შეიძლება მაღალი იყოს. ამ შედეგისკენ მიმავალი გზა კი არის როგორც რეალური დასაქმების ზრდა, ასევე რეალური შემოსავლის გაზრდა. ადამიანმა თავისი უნარების, შესაძლებლობის მაქსიმალური რეალიზაცია უნდა მოახდინოს სწორედ იმ სამუშაო ადგილზე, რომელიც შეესაბამება მის უნარს თუ ცოდნას. სხვა შემთხვევაში გვეყოლება ქვეყანაში ახალი "ღარიბების კასტა", რომელსაც სხვაგვარად დასაქმებულ ღარიბებსაც ვუწოდებთ.

უმუშევრობაზე არანაკლებ მწვავე საკითხს წარმოადგენს დასაქმებულთა ღარიბების რიცხვის ზრდა. დასაქმებული ღარიბები ეს არის ადამიანთა კატეგორია, რომელიც მუშაობს, მაგრამ იმდენად დაბალია მათი შემოსავალი, რომ სიღარიბეში ცხოვრობენ. ჩვენ გვაქვს სისტემური შინაარსის პრობლემა, რომელიც ასევე სისტემურ მიდგომას საჭიროებს. მაგალითად, დავიწყებთ საზღვარგარეთის რომელიმე ქვეყნიდან გადმოტანილ დასაქმების პროგრამას, რომელსაც მხოლოდ მოკლევადიანი, ეპიზოდური ეფექტი აქვს და საბოლოოდ შედეგს ვერ ვიღებთ. უმუშევრობა მხოლოდ მაშინ დაიძლევა, როცა წარმოებაზე ორიენტირებული ბიზნესი განვითარდება და დასაქმებული მოქალაქეები შემოსავლების ოდენობით თავს ნამდვილად დასაქმებულად და სტაბილურად იგრძნობენ. 

,,ახალი სიღარიბის“ თავისებურებანი საქართველოში

საქართველოში უმუშევრობა ერთ-ერთი ყველაზე პრობლემატური და რთულად მოსაგვარებელი საკითხია, თუმცა უმუშევრობასთან ერთად აქტუალობას არ კარგავს დასაქმებული ადამიანების უცვლელი ფინანსური მდგომარეობის საკითხი. სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის მონაცემების თანახმად, დასაქმებული ადამიანების შრომითი ანაზღაურება წლიდან წლამდე იზრდება, თუმცა რეალური სურათი განსხვავებულია და საპირისპიროს ამტკიცებს. არსებულ რელურ სურათს განაპირობებს ეროვნული ვალუტის გაუფასურება და ლარის დაბალმსყიდველობითი უნარი, რაზეც დარგის ექსპერტები მკაფიოდ მიუთითებენ. ეს ყოველივე კი ძირითადად განპირობებულია დაბალი ეკონომიკური ზრდის ტემპით.

განვითარებადი ქვეყნების შრომის ბაზარზე შესამჩნევია მკვეთრად გამოხატული სეგმენტაცია. ერთი მხრივ არსებობს ფორმალური სექტორი, რომელიც ადამიანებს სთავაზობს ფორმალურ ეკონომიკურ შრომაში ჩართვას, ხოლო მეორე მხრივ, არსებობს არაფორმალური სექტორი, რომელიც ფორმალური ინსტიტუციების მიღმა არსებობს და არაფორმალურ, არაპროგნოზირებად დასაქმებას სთავაზობს. არაფორმალური ეკონომიკა, როგორც წესი, ხასიათდება სიღარიბის მაღალი მაჩვენებლით, დაბალი ანაზღაურებით და ღირსეული შრომითი პირობების დეფიციტით.

საქრთველოში მიმდინარე პოლიტიკურ-ეკონომიკურმა ცვლილებებმა და განხორციელებულმა პრივატიზაციის პოლიტიკამ გამოიწვია სახელმწიფოს როლის დაქვეითება სოციალურ თანასწორობასთან და საჯარო სიკეთეებთან მიმართებაში, როგორიცაა: კეთილდღეობის გადანაწილება, დასაქმება, საბინაო პოლიტიკა, განათლება, ჯანდაცვა და ა.შ. ამგვარ სიტუაციაში უკვე არსებული პრობლემები გახდა ინდივიდუალური ზრუნვის საგანი. დღეს მოქალაქეს თავად უწევს უმუშევრობასთან გამკლავება და ბრძოლა თვითგადარჩენისათვის. საქართველოში დასაქმებულები სხვადასხვა გამოწვევების წინაშე დგანან, როგორიც არის, სტაბილურობა და მასთან დაკავშირებული ფინანსური უსაფრთხოება. საქართველოში აქტუალური ხდება “დროებითი დასაქმება“, რაც შეიძლება მოიცავდეს რამდენიმე დღეს ან თვეს, აქედან გამომდინარე არაფორმალურ ან არასტაბილურ სექტორში დასაქმებული ადამიანი, შესაძლებელია ნებისმიერ დროს უმუშევარი დარჩეს. ასევე ქვეყანაში არ არსებობს უმუშევრობის დაზღვევისა და უმუშევრობის შემწეობის სიტემა. 

დასკვნა

არაფორმალურ სექტორში დასაქმებული ადამიანები არიან უფრო ღარიბები, ვიდრე ფორმალურ სექტორში დასაქმებულები, რადგან მათ არ აქვთ შრომითი ხელშეკრულება, სოციალური დაცვა და წვდომა სხვა აუცილებლ რესურსებსა და სიკეთეებზე. აქედან გამომდინარე, არაფორმალურ სექტორში დასაქმება ასოცირდება უთანასწორობასთან, არასტაბილურ და დაუცველ სამუშაო გარემოსთან, რაც დასაქმებულთა სიღარიბეზე კიდევ უფრო დრამატულად აისახება.

სოციალური დაცვის პაკეტები მიმართული უნდა იყოს სიღარიბის დაძლევაზე, რომ მხარდაჭერის სისტემამ, საჭირო დახმარება გაუწიოს მოქალაქეს, რომელიც შეძლებს თანასწორუფლებიან გარემოში განაგრძოს ცხოვრება, ასევე ამ პაკეტების გამოყენებით, სახელმწიფომ უნდა შეძლოს სიღარიბესთან ბრძოლა. საქართველოში კი მსგავსი პრაქტიკების წამოწყება დასახულ მიზანს ვერ აღწევს, რადგან სხვადასხვა სფეროში არ ხდება საჭიროებებზე დაფუძნებული კომპლექსური პოლიტიკის გატარება და სიღარიბის მაჩვენებელი მზარდია. წლიდან წლამდე იზრდება ოჯახების რაოდენობაც, რომლებიც საჭიროებენ სოციალურ დახმარებას. სოციალურად დაუცველები მოწყვლადი ჯგუფია, რომელსაც არ გააჩნია ეკონომიკური სტაბილურობა და მუდმივად უწევს ბრძოლა იმისთვის, რომ შეინარჩუნონ სტატუსი და შემწეობა. თუმცა, ის სოციალური პაკეტები, რასაც იღებენ, არ იძლევა სტაბილური ცხოვრების შესაძლებლობას. მიუხედავად ამისა, ის მაინც სტაბილურ ბაზისად შეიძლება მივიჩნიოთ, რომლის დაკარგვაც არ სურთ, რადგან მათთვის დასაქმება არის არასტაბილური და პრეკარიული. აქედან გამომდინარე, სოციალურად დაუცველ ადამიანებს უწევთ დამატებითი შემოსავლის მოძიება, რა დროსაც არაფორმალურ სექტორში დასაქმება მათთვის იძულებით ხდება ხელსაყრელი. იძულებით იმიტომ, რომ მათ არაფორმალურ ეკონომიკურ შრომაში ჩართვის დროს არ უფიქსირდებათ ხელფასი და ეს არ იმოქმედებს სოციალურად დაუცველის სტატუსის შენარჩუნებაზე, ამიტომ ისინი ექცევიან “სიღარიბის მახეში“, საიდანაც თავს ვერ აღწევენ. აქედან გამომდინარე ქვეყანაში ეს ერთ-ერთი ის ჯგუფია, რომელიც აქტიურად ერთვება არაფორმალურ შრომაში.

ამ მდგომარეობით  სარგებლობს არაფორმალური სექტორი, ვინაიდან მას მუდმივად ჰყავს იაფი მუშახელი. არაფორმალური ეკონომიკური შრომის უარყოფითი მახასიათებლები: დაბალი ანაზღაურება, დამატებითი ბენეფიტების არარსებობა, შეუსაბამო სამუშაო გარემო, არაპროგნოზირებადობა - კიდევ უფრო არასტაბილურსა და უთანასწოროს ხდის სტატუსის მქონე მოქალაქეების ცხოვრებას. არაფორმალურ ეკონომიკურ შრომაში ჩართვა, თუ შეიძლება ვინმესთვის იყოს გარდამავალი ეტაპი, დროებითი დასაქმება ან საკუთარი არჩევანი, სოციალური შემწეობის მიმღებ პირთათვის, ეს არის მუდმივობა და თვითგადარჩენის გზა. სოციალურად დაუცველ ადამიანებს უწევთ იბრძოლონ სტატუსის შენარჩუნებაზე და ჩაერთონ არაფორმალურ შრომაში, რათა არ დაუფიქსირდეთ შემოსავალი. ამავდროულად, ასეთი დასაქმება მათ არ უქმნით სიმშვიდისა და ეკონომიკური სტაბილურობის განცდას. მათ აქვთ იმის შიში, რომ შესაძლოა დაკარგონ ის მინიმალური შემოსავალი რაც აქვთ, ეს კი სოციალურად დაუცველებს აყენებს მუდმივი მოწყვლადობის მდგომარეობაში და არსებული სიღარიბე, სახელწმიფოს არასწორი პოლიტიკის გამო, არ არის გარდამავალი.

ადგილი აქვს ტენდენციას, როცა ხელფასი ფორმალურად იზრდება და მასთან ერთად ლარის მსყიდველობითი უნარი მცირდება. წლებთან ერთად განახევრებულია ლარის მსყიდველობითი უნარი, ამ დროს ხელფასი გაცილებით ნელი ტემპით იზრდება, რეალურად კი ცხოვრება თითქოს წინ არ მიიწევს, მოსახლეობის უდიდესი ნაწილის ცხოვრების დონე არ უმჯობესდება. მონაცემი, რომელიც გვიჩვენებს, რომ გაზრდილია ხელფასები, სინამდვილეში არ ასახავს მოსახლეობის უმეტესობის კეთილდღეობის გაუმჯობესებას. სტატისტიკა გვიჩვენებს რომ დასაქმებულთა ხელფასები იზრდება, მაგრამ პრობლემის არსი მდგომარეობს იმაში, რომ ხელფასის მიმღებთა კონტინგენტი არის მცირე. ახლა მაგალითად, ჩვენ გვყავს თითქმის სამჯერ ნაკლები დასაქმებული ვიდრე 80-იანი წლების ბოლოს. მდგომარეობის გამოსასწორებლად ხელისუფლებამ უნდა იზრუნოს და შექმნას სამუშაო ადგილები, რისთვისაც არანაკლებ მნიშვნელოვანია ბიზნესის და სამეწარმეო გარემოს შექმნა ქვეყანაში.

დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ, როდესაც უმუშევრობის დონე მაღალია, არაფორმალური შრომა სოციალურად დაუცველებისათვის  მეტად ხელმისაწვდომია. არაფორმალურ სექტორში დასაქმებულებს, ხშირად თავიანთი საშუალო შემოსავლის დასახელებაც კი უჭირთ. ამგვარი არასტაბილური მდგომარეობა მათ არ აძლევს შესაძლებლობას, რომ გააკეთონ დანაზოგი ან მარტივად მიიღონ ფინანსებთან დაკავშირებული ცხოვრებისეული გადაწყვეტილებები.  ამის მიუხედავად,  სიღარიბესთან ბრძოლის დროს სოციალურად დაუცველი ადამიანისათვის, რომელსაც სოციალური დაცვის პაკეტები ვერ უზრუნველყოფს, არაფორმალური დასაქმება,  უარყოფითი მახასიათებლების მიუხედავად, მაინც  ერთ-ერთ იმედათ რჩება. 

გამოყენებული ლიტერატურა

1. დასაქმება და უმუშევრობა - საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური 2024წ. https://www.geostat.ge/ ka/modules/categories/683/dasakmeba-umushevroba
2. NDI კვლევა - საზოგადოების განწყობა საქრთველოში https://www.ndi.org/sites/default/files/ NDI%20Georgia_ GGF%20poll_October_2023_Geo_VF.pdf
3. სამუშაო ძალის მაჩვენებლები ქალაქ-სოფლის მიხედვით - საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური 2023წ. https://www.geostat.ge/ka/modules/categories/683/dasakmeba-umushevroba
4. დიაკონიძე, ა., არასტანდარტული და არაფორმალური დასაქმება – კონცეპტები და მათი რელევანტურობა საქართველოსთვის. 2021 წ.
5. მონაცემთა ბაზაში რეგისტრირებული და საარსებო შემწეობის მიმღები ოჯახების რაოდენობა, სოციალური მომსახურეობის სააგენტო, 23 მარტი, 2024 . http://ssa.gov.ge/index.php?lang_id=&sec_id=1539
6. ცინცაძე, გ. (2021). არასტანდარტულ და არაფორმალურ შრომაში ჩართულთა საჭიროებები: თემატური მოკვლევა. გ. ცინცაძე, გ. ლანჩავა, ს. შუბლაძე, ა. დიაკონიძე, ს. ქაჯაია, & თ. ქებურია-ში, არაფორმალური და არასტანდარტული შორმა საქართველოში (გვ. 32-46). თბილისი: სოციალური სამართლიანობის ცენტრი.
7.  Abesadze, R. (2022). The main directions of the Innovation Development Strategy of the Georgian Economy. Ekonomisti (In Georgian)
8. Abuselidze, G. (2019). European integration of Georgia and finan¬cial-economic condition: achievements and challenges. European Journal of Sustainable Development
9. Arnania-Kepuladze, T., & Kepuladze, G. (2021). Poverty definitions diversity and clusters of poverty. Journal of the Belarusian State University. Philosophy and Psychology, 2:21–28. Retrieved from https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/267623/1/21-28.pdf
10. Arnania-Kepuladze, T., Dali, S., & Kepuladze, G. (2021, Oct 15). Labor Market: Covid-19 Pandemic and Working Poverty. FBIM Transactions, 9(2), 1–10. doi:10.12709/fbim.09.09.02.01
11. International Labour Organization. (2015). Resolution concerning decent work. https://www.ilo.org/public/english/standards/relm/ilc/ilc90/pdf/pr-25res.pdf
12. EUROSTAT;. (1996). Statistical Classification of Economic Activities in the European Community.
13. Informal economy _https://www.ilo.org/global/topics/ employment-promotion/informal- economy/lang--en/index.htm  
14. Households below average income: for financial years ending 1995 to 2020, DWP, 2021. https://www.gov.uk/ government/statistics/ households-below-average-income-for-financial-years-ending1995-to-2020