ჟურნალი ნომერი 4 ∘ ზაზა ფანცულაია ∘
სახელმწიფო მატერიალური რეზერვები ანტიკურიდან დღემდე (ისტორიული მიმოხილვა)

ანოტაცია. სახელმწიფო მატერიალური რეზერვები ისტორიულად წარმოიშვა როგორც სახელმწიფოს თავდაცვისა და საზოგადოებრივი უსაფრთხოების უზრუნველყოფის მექანიზმი. მათ ფორმირება დაიწყო ჯერ კიდევ ანტიკურ ეპოქაში, როდესაც სახელმწიფოები მარცვლეულის, წყლისა და იარაღის სტრატეგიულ მარაგებს ქმნიდნენ გადასახადებითა და სამხედრო ვალდებულებებით. ეს პრაქტიკა მიზნად ისახავდა შიმშილობის, ომისა და სტიქიური კატასტროფების დროს მოსახლეობის გადარჩენას.

სახელმწიფო მატერიალური რეზერვების ევოლუციას - უძველესი დროიდან, ადგილობრივი საკვების საწყობებიდან ნავთობის, საკვებისა და კრიტიკული მასალების თანამედროვე ეროვნულ სტრატეგიულ რეზერვებამდე. ის აანალიზებს რეზერვების ძირითად ფუნქციებსა და განვითარების ეტაპებს, ინსტიტუციურ ფორმებს. რაც საშუალებას მოგვცემს ისტორიულ მაგალითებზე დაყრდნობით, გამოტანილი იქნეს დასკვნები XXI საუკუნეში სახელმწიფო მატერიალური რეზერვების ეფექტური მართვის უზრუნველსაყოფად.

საკვანძო სიტყვები: სახელმწიფო რეზერვები, მატერიალური რეზერვები, რეზერვები, სტრატეგიული მარაგები, მარაგები. 

შესავალი

სახელმწიფო მატერიალური რეზერვების მარაგები იქმნება ქვეყნის მმართველი ორგანოების/სუბიექტების მიერ და მისი დანიშნულებაა  საომარი ან/და საგანგებო მდგომარეობის ან სხვა განსაკუთრებული სიტუაციებში (სტიქიური კატაკლიზმები და სხვა კატასტროფები) მოსახლეობისათვის პირველადი და გადაუდებელი საჭიროების პროდუქციით მომარაგება, ასევე რკინიგზის, საავტომობილო გზების, საზღვაო პორტების, კავშირგაბმულობის, გაზის, ნავთობისა და ნავთობპროდუქტების, ენერგო და წყალმომარაგების, ჯანმრთელობის დაცვის ორგანოებისა და სხვა სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი კრიტიკული ინფრასტრუქტურის ფუნქციონირების უზრუნველყოფა.

შესაბამისად, სახელმწიფო რეზერვის შექმნა და გამოყენება ძირითადად ხორციელდება შემდეგი მიზნებისათვის:

ა) საქართველოს სამობილიზაციო მოთხოვნათა დასაკმაყოფილებლად;

ბ) სტიქიური უბედურების, კატასტროფებისა და სხვა საგანგებო სიტუაციების შედეგების შემსუბუქებისა და ლიკვიდაციის მიზნით;

გ) ქვეყნის ეკონომიკის მთავარი ელემენტების მდგრადი ფუნქციონირების უზრუნველსაყოფად;

დ) სასწრაფო ჰუმანიტარული დახმარების აღმოსაჩენად.

სახელმწიფო მატერიალური რეზერვები წარმოადგენს საქონლის (ძირითადად საკვების, ენერგიის და სტრატეგიულად მნიშვნელოვანი მასალების) დაგროვებას, რომელსაც სახელმწიფო ქმნის და ინახავს მიწოდების უეცარი შეფერხებების, სამხედრო საფრთხეების და ფასების მკვეთრი შოკების ზემოქმედების შესამცირებლად. მათ დანიშნულებასა და სტრუქტურაზე გავლენას ახდენს ტექნოლოგიური პროგრესი, პოლიტიკური რისკები და ეკონომიკური ინტეგრაცია. ნაშრომი დაყოფილია ქრონოლოგიურ ეტაპებად და თემატურ ბლოკებად, რათა გამოკვეთოს ძირითადი ტრანსფორმაციები და გაკვეთილები. 

სახელმწიფო მატერიალური რეზერვები ძველ ანტიკურ ხანაში

ანტიკურ ხანაში სახელმწიფოებრივი სტრუქტურებისთვის (ქალაქ–სახელმწიფოები, სამეფოები, იმპერიები) კრიტიკულად მნიშვნელოვანი იყო:

• სურსათისა და მარცვლეულის სტაბილურობა;
• ომის შემთხვევაში მომარაგება;
• უწყლობისა და გვალვების გადალახვა;
• ქალაქების მოსახლეობის საკვებით უზრუნველყოფა და ფასების კონტროლი.

ამის გამო, თითქმის ყველა ცივილიზაციამ შექმნა კულტურულად განსხვავებული, მაგრამ ფუნქციით ერთნაირი სახელმწიფო მარაგები - ხორბალი, ქერი, ზეთი, მარილი, იარაღი, ზამთრის საკვები და სხვ.

შეგვიძლია განვიხილოთ ანტიკური სამყაროს შემდეგი ძირითადი მოდელები:

• მესოპოტამია (შუმერი, ბაბილონი) - სადაც გვხვდება პირველი ორგანიზებული სახელმწიფო რეზერვები:

* შუმერთა ქალაქ–სახელმწიფოებში არსებობდა ჭარბი საწარმოო და სასოფლო-სამეურნეო ცენტრალიზებული მარაგები.

* ტაძრებსა და სასახლეებში ფუნქციონირებდნენ მარცვლეულის ბეღელები.

* საცავები იყო სახელმწიფო მატერიალური რეზერვების პირველი ფორმა, სადაც ინახებოდა: ხორბალი, ქერი, ზეთი, ხორცი, ხის და ბრინჯაოს იარაღი.

შესაბამისად, სახელმწიფო მატერიალური რეზერვები გამოიყენებოდა:  გვალვის დროს მოსახლეობის კვებით უზრუნველსაყოფად, სამუშაო ძალის ხელფასად, სამხედრო კამპანიებისთვის და სხვა.

• ძველი ეგვიპტე - გრანარიუმების სისტემა (სახელმწიფო მარცვლეულის რეზერვების სისტემა).

ეგვიპტეში ნილოსის წყალდიდობები არასტაბილური იყო, ამიტომ სახელმწიფომ შექმნა: მარცვლეულის რეგიონული მარაგები, ცენტრალური სამეფო სამარხები და საცავები.

სახელმწიფო იღებდა მოსავლის მნიშვნელოვან ნაწილს ე.წ. საგანძურში, რაც ქმნიდა ერთ-ერთ ყველაზე დიდ სახელმწიფო მარაგს უძველეს სამყაროში.

•  საბერძნეთი - ქალაქ-სახელმწიფოების (პოლისების) ეკონომიკური უსაფრთხოება.

ბერძნულ ქალაქ-სახელმწიფოებში (ათენი, სპარტა, კორინთი), არსებობდა საზოგადოებრივი სურსათის საცავები - Σιτοφυλακία (sitophylakia), შესაბამისად ჰყავდათ „სიტოფილაკები “- ოფიციალური პირები, რომლებიც აკონტროლებდნენ:

  * მარცვლეულის იმპორტს,

  * სახელმწიფო მარაგის რაოდენობას,

  * ფასების ზედა ზღვარს.

* ათენი ხშირად ქმნიდა „სტრატეგიულ ძვირფასეულობის (საკოლექციო) ფონდს“, საიდანაც ინახავდა საზღვაო ფლოტს.

• რომის იმპერია - ერთ-ერთი ყველაზე განვითარებული სახელმწიფო მარაგი.

რომში სახელმწიფო მარაგს ეწოდებოდა „Annona “, რომელსაც მართავდა სპეციალური ადმინისტრაცია. რესურსები მოიცავდა:

  * ხორბალს, ზეთს, ღვინოს,

  * იარაღს,

  * ზამთრის ტანსაცმელს,

  * ლითონებს.

რომის იმპერიას გააჩნდა:

* სახელმწიფო გრანარების ქსელი (horrea), რაც გახლდათ სპეციალურად აშენებული სახელმწიფო საცავების ქსელი, სადაც ინახებოდა ხორბალი, საკვები პროდუქტები და სხვა სტრატეგიული მარაგები მოსახლეობისა და არმიის უზრუნველსაყოფად.

* გადაუდებელი სურსათისა და იარაღის ფონდები სამხედრო ლეგიონებისთვის,

* ასევე გააჩნდა ფასების კონტროლის სისტემა, რომელიც იცავდა ქალაქის მოსახლეობას შიმშილისაგან. 

მატერიალური რეზერვები ძველ საქართველოში

მიუხედავად იმისა, რომ ქართული ანტიკური სახელმწიფოს (კოლხეთი, იბერია) შესახებ დოკუმენტაცია ფრაგმენტულია, ისტორიული მონაცემების საფუძველზე შეიძლება გამოვყოთ სახელმწიფო მატერიალური რეზერვების რამდენიმე მნიშვნელოვანი მახასიათებელი:

• სასახლეების და ტაძრების საცავები

* როგორც კოლხეთში, ასევე იბერიაში სამეფო სასახლეებში არსებობდა მარცვლეულის, ღვინის, მარილის და თევზის მარაგები.

* არქეოლოგიური გათხრები აჩვენებს დიდი ზომის საკუჭნაოებს და ორმოებს, რომლებიც ტრადიციულად გამოიყენებოდა მარაგების შესაქმნელად.

• სამეფო ბეღლების სისტემა

ქართულ სამეფო კარზე არსებობდა:

„სამეფო ბეღლები“ (საწყობები), სადაც ინახებოდა:

  * ხორბალი და ქერი,

  * ცხენებისთვის საკვები (ფურაჟი),

  * სამხედრო აღჭურვილობა.

ეს მარაგები გამოიყენებოდა როგორც ომების დროს, ასევე გვალვიან წლებში სასოფლო-სამეურნეო დეფიციტის შესავსებად და სამეფო სამეურნეო საჭიროებებისთვის.

ეს კი ნიშნავს, რომ საქართველოში სახელმწიფო მატერიალური რეზერვები არსებობდა უკვე ძვ.წ. აღ. I ათასწლეულში. 

სახელმწიფო რეზერვები შუა საუკუნეებში

შუა საუკუნეებში სახელმწიფო რეზერვები ყალიბდებოდა როგორც ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ინსტიტუციური მექანიზმი, რომელიც უზრუნველყოფდა სამეფოებისა და სამთავროების პოლიტიკური სტაბილურობის, ეკონომიკური მდგრადობისა და სამხედრო გამძლეობის შენარჩუნებას. არასტაბილურ მოსავლიანობას, ხშირ გვალვებს, ომებს, ეპიდემიებსა და ქალაქების დაპყრობის საფრთხეებს თან ახლდა მუდმივი უარყოფითი სოციალურ-ეკონომიკური პროცესები, რაც ხელისუფლებას აიძულებდა შეექმნა სტრატეგიული მარაგების სისტემა. ეს მარაგები აერთიანებდა სასურსათო ბეღლებს, სამხედრო-ტექნიკურ საწყობებს, ფულად ხაზინას და ზოგჯერ - კულტურულ ფასეულობათა დაცულ კოლექციებსაც.

რეზერვების მთავარი სახე იყო „სასურსათო ბეღლები“, სადაც ინახებოდა მარცვლეული, ზეთი, ღვინო, მარილი და სხვა პროდუქტი, რომელთა საშუალებითაც მოსახლეობა და ციხესიმაგრეები ალყის, შიმშილისა და გვალვის დროს გადარჩენას ახერხებდნენ. ევროპულ სამეფოებში ამ ფუნქციას ასრულებდნენ სამეფო ბეღლები და მონასტრების სასურსათო საცავები, რომლებშიც ინახებოდა წარმოდგენილი სოფლის მეურნეობის ძირითადი პროდუქტები. აღმოსავლურ სახელმწიფოებში - განსაკუთრებით ისლამურ სამყაროში - რეზერვების სისტემა უფრო მოწინავე და სამართლებრივად დარეგულირებული იყო: სახელმწიფო ზედამხედველობდა საბაზრო ფასებს, აკონტროლებდა მარცვლეულის მარაგს და კრიზისის დროს ახორციელებდა გარანტირებულ განაწილებას.

ამ პერიოდში სამხედრო რეზერვები არანაკლებ მნიშვნელოვანი იყო. სამეფო ყაზარმები და იარაღის საცავები ინახავდნენ მშვილდ-ისრებს, ხმლებს, ჯავშნებს, შუბებსა და ლითონის რესურსებს, რომლებიც ომის პერიოდში სწრაფი მობილიზაციის საშუალებას იძლეოდა. ამავე პერიოდში მკაცრად კონტროლდებოდა ფულადი ხაზინაც: ოქრო, ვერცხლი და უცხოური მონეტები, რომელიც ინახებოდა სასახლის საგანძურებში და გამოიყენებოდა როგორც სამხედრო კამპანიების, ისე სოციალური მხარდაჭერისთვის.

ქართული რეალობა შუა საუკუნეებში გამოირჩეოდა იმით, რომ სახელმწიფო მატერიალური რეზერვები იდგა სამეფო, ეკლესიურ და ციხე-ქალაქთა ერთობლივი მართვის საფუძველზე. სამეფო ბეღლები მდებარეობდა ციხე-ქალაქებში, სადაც ინახებოდა სასურსათო და სამეურნეო მარაგები, რომელთა გამოყენებაც ხდებოდა ომის, გვალვის ან სხვა კრიზისის დროს. აქვე იყო მოწყობილი სპეციალური საცავები — საკვების, წყლის, თივისა და ცხოველების საკვების შესანახად, რათა ალყის პერიოდში ქალაქი თვითკმარი დარჩენილიყო. განსაკუთრებული როლი ეკლესიებსა და მონასტრებს ჰქონდათ. ისინი იყვნენ ეკონომიკური ცენტრები, რომლებიც ფლობდნენ მარცვლეულის, ღვინისა და სხვა პროდუქტის დიდ ბეღლებს და ხშირად ასრულებდნენ სოციალური უსაფრთხოების ფუნქციას. კრიზისის დროს კი ზემოთ აღნიშნული სუბიექტები მარაგებს თანაბრად ანაწილებდნენ.

სახელმწიფო რეზერვები შუა საუკუნეებში წარმოადგენდა სუვერენული ერთეულების ეკონომიკური და სამხედრო არსებობის საყრდენს. მათი არსებობა ნიშნავდა იმას, რომ სახელმწიფოებს ჰქონდათ შემუშავებული სტრატეგიული ხედვა რესურსების დაგროვებისა და კრიზისზე პასუხისთვის, რაც იძლეოდა შესაძლებლობას გადაელახათ მრავალწლიანი ომები, ეპიდემიები, შიმშილობები და გეოპოლიტიკური რყევები. სწორედ ამ სისტემებმა შექმნა საფუძველი თანამედროვე სახელმწიფო მატერიალური რეზერვების ინსტიტუციისთვის. 

მე-20 საუკუნე: ომი, როგორც რეზერვების ინსტიტუციის მამოძრავებელი ძალა და 1973 წლის ნავთობის შოკი

პირველმა და განსაკუთრებით მეორე მსოფლიო ომებმა რეზერვებს გამორჩეული სამხედრო და ლოჯისტიკური ფუნქცია მიანიჭა. სახელმწიფოებმა შექმნეს ცენტრალიზებული მიწოდების სისტემები სტრატეგიული საქონლისთვის - საკვები, საწვავი და ნედლეული, რომლებიც გამოიყენებოდა ფრონტისა და ზურგის მომარაგების უზრუნველსაყოფად. მე-20 საუკუნეში თანამედროვე სტრატეგიული რეზერვებისთვის მნიშვნელოვანი გარდამტეხი მომენტი იყო 1973–1974 წლების ნავთობის კრიზისი, რომელიც გამოწვეული იყო არაბული ნავთობის ექსპორტიორი სახელმწიფოების ემბარგოთი. ფასების მკვეთრმა ზრდამ და მიწოდების შეფერხებებმა გამოავლინა იმპორტზე დამოკიდებული ეკონომიკის დაუცველობა. საპასუხოდ, ბევრმა სახელმწიფომ (განსაკუთრებით საერთაშორისო ენერგეტიკული სააგენტოს წევრებმა) მიიღო ინსტიტუციური ზომები სტრატეგიული ნავთობის რეზერვების შესაქმნელად; ყველაზე კარგად შესწავლილი მაგალითია შეერთებული შტატები, სადაც სტრატეგიული ნავთობის რეზერვი (SPR) შეიქმნა 1975 წელს, რათა დაეცვა ბაზარი მიწოდების სერიოზული შეფერხებებისგან. 

21-ე საუკუნე: გლობალიზაცია, კომერციალიზაცია და ახალი რისკები

გლობალური მიწოდების ჯაჭვებისა და მაღალი ეკონომიკური ინტეგრაციის კონტექსტში, ბევრმა ქვეყანამ შეამცირა სახელმწიფო მატერიალური რეზერვების მოცულობა, გლობალურ ბაზრებსა და კერძო სექტორზე დაყრდნობით. თუმცა, ბოლო წლების მოვლენებმა - COVID-19 პანდემიამ, ლოჯისტიკურმა შეფერხებებმა და სამხედრო კონფლიქტებმა (მაგალითად, უკრაინაში ომის გავლენა მარცვლეულის ექსპორტზე) - აჩვენა განახლებული ინტერესი რეზერვებისა და მიწოდების ჯაჭვის დივერსიფიკაციის მიმართ.

თუმცა, რეზერვების შენარჩუნება მოიცავს ხარჯებს: შენახვას (გაფუჭებას, დანაკარგებს), ბიუჯეტის ხარჯებს, ფასების დამახინჯების რისკს და კორუფციის რისკებს შესყიდვების/გაყიდვების დროს. რაციონალური რეზერვების პოლიტიკა მოითხოვს მოვლენების ალბათობის, შენახვის ხარჯების და ალტერნატიული ინსტრუმენტების (დაზღვევა, წინასწარი შესყიდვის ხელშეკრულებები, საერთაშორისო თანამშრომლობა) შეფასებას. 

დასკვნები და რეკომენდაციები

სახელმწიფო რეზერვები კვლავ ეროვნული მდგრადობის მნიშვნელოვან ინსტრუმენტად რჩება, თუმცა ისინი არ წარმოადგენენ უნივერსალურ გადაწყვეტას. მათი ეფექტურობა და ბუნება დამოკიდებულია დამგროვებელი სუბიექტის მიმართ არსებული რისკების ბუნებასა და ეკონომიკის სტრუქტურაზე

საუკეთესო პრაქტიკა მოიცავს მცირე, მიზნობრივი საჯარო რეზერვების შერწყმას მიწოდების ჯაჭვების გაძლიერების ზომებთან, კერძო მარაგების წახალისებას და საერთაშორისო თანამშრომლობის ხელშეწყობას.

კორუფციისა და დამახინჯებული ეფექტების მინიმიზაციისთვის აუცილებელია შენახვის ხარჯების მონიტორინგი და გამჭვირვალე მმართველობის მექანიზმები.

გეოპოლიტიკური გაურკვევლობის ზრდის კონტექსტში, რეზერვების დაგეგმვა უნდა იყოს ეროვნული მდგრადობის დაგეგმვის სტრატეგიის ნაწილი. 

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. McCormick, Michael. 2001. Origins of the European Economy: Communications and Commerce, A.D. 300–900. Cambridge: Cambridge University Press.
2. Wickham, Chris. 2005. Framing the Early Middle Ages: Europe and the Mediterranean, 400–800. Oxford: Oxford University Press.
3. История государственных материальных резервов России, Москва, 1998.
4. Liu, Xinru. 2006. The Silk Road in World History. Oxford: Oxford University Press.
5. კანონი „საქართველოს სახელმწიფო მატერიალური რეზერვების შესახებ“.
6. საქართველოს პრეზიდენტის ბრძანებულება „სახელმწიფო მატერიალური რეზერვების დებულების დამტკიცების შესახებ“.

---